محمدامین علی‌دوست: در روزها و ساعت‌های پایانی حضور حاجیان بیت‌الله الحرام در کنار خانه خدا و با اتمام اعمال و مناسک با عظمت و توحیدی حج ابراهیمی، دل‌های حاجیان از طرفی به خاطر تمام شدن این لحظات بهشتی غمگین و از طرفی به دلیل به‌جا آوردن موفق تکلیف الهی شاد است. شاید طواف‌کنندگان خانه خدا در این ساعات بیشتر از هر مسلمان دیگری به فلسفه و حکمت این مراسم باشکوه می‌اندیشند. یکی از کسانی که به بهترین شکل به تشریح فلسفه حج پرداخته است شاگرد اول مکتب اسلام و وصی رسول خدا حضرت علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام است. برای مثال امیر مومنان در بخشی از خطبه 192 نهج‌البلاغه شریف می‌فرمایند: «و اگر پى و بنیانى که خانه کعبه بر آن نهاده شده و سنگ‌هایى که بناى آن را بالا برده از زمرد سبز و یاقوت سرخ همراه با نور و درخشش بود، سبب مى‌شد شک و تردید در سینه‌ها کمتر رخنه مى‌کرد و نیازى براى تلاش ابلیس جهت سیطره بر قلوب نبود و وسوسه‌هاى پنهانى از مردم منتفى مى‌شد»؛ (وَ لَوْ کَانَ الاْسَاسُ الْمَحْمُولُ عَلَیْهَا، وَ الاْحْجَارُ الْمَرْفُوعُ بِهَا، بَیْنَ زُمُرُّدَه خَضْرَاءَ، وَ یَاقُوتَه حَمْرَاءَ، وَ نُور وَ ضِیَاء، لَخَفَّفَ ذلِکَ مُصَارَعَه الشَّکِّ فِی الصُّدُورِ، وَ لَوَضَعَ مُجَاهَدَه إِبْلِیسَ عَنِ الْقُلُوبِ، وَ لَنَفَى مُعْتَلَجَ الرَّیْبِ مِنَ النَّاسِ).

به یقین برنامه‌اى همچون حج براى این تنظیم شده که انسان در پرتو آن با هواى نفس و وسوسه‌هاى شیطانى مبارزه کند و هرگاه این مراسم، منظره جالبى داشته باشد، این مبارزه کمرنگ خواهد شد ولى هنگامى که با زحمت و مشقّت و در محیطى خشک و ساده برگزار شود، وسوسه‌هاى شیاطین و هواى نفس، فعال مى‌شود و اینجاست که بازار مبارزه، داغ و بندگان با ایمان، نیرومند و قوى مى‌شوند و آثار تربیتى حج در آنها آشکار مى‌شود. منظور از «مُصَارَعَه الشَّکِّ» مبارزه وسوسه‌ها و شک و تردیدها از درون با قلب مومن است و منظور از «مجاهده ابلیس» وسوسه‌هاى او از برون است و مفهوم «مُعْتَلَجَ الرَّیْبِ» تلاطم امواج تردیدهاست که در تکالیف شاق مذهبى، گاهى مومنان را تکان مى‌دهد.