رضا نجاتی: کارشناسان اقتصاد معتقدند گسترش روابط خارجی می‌تواند به تحقق مبادلات تجاری ۱۰۰ میلیارد دلاری، تبدیل ایران به محور ترانزیت کالا، دستیابی به جایگاه اول در قدرت اقتصادی و تجاری منطقه و در نتیجه خنثی‌سازی و بی‌اثر کردن تحریم‌های آمریکا، کمک قابل توجهی کند.

یکی از مناطقی که از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی جایگاه خاصی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران پیدا کرد، قاره پهناور آفریقا است. از این رو روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی با کشورهای قاره آفریقا جزو اولویت‌های سیاست خارجی کشور قرار گرفت و بر همکاری با کشورهای آفریقایی افزوده شد.  دولت سیزدهم نیز سیاست خارجی خود را در آن قاره بر مبنای بسط و گسترش روابط با کشورهای آفریقا قرار داده است.

* چرا آفریقا مهم است؟

آفریقا، مجموعه‌ای از کشورهای در حال توسعه با درجات پیشرفت و توسعه متفاوت است. این قاره در کنار ظرفیت‌های سیاسی و فرهنگی، سرزمینی غنی از لحاظ مواد خام و معدنی، استعدادهای بسیار کشاورزی، ظرفیت‌های اقتصادی و اجتماعی فراوان، بازار بکر و گسترده، نیروی کار ارزان و بدون چالش‌های مربوط به اتحادیه کارگری است، همچنین مورد توجه جدی قدرت‌های اقتصادی غرب و مقصد برنامه‌های میان و بلندمدت قدرت‌های اقتصادی میانی (چین، هند، برزیل، آفریقای جنوبی و...) است و اولویتی مهم در سیاست خارجی این کشورها محسوب می‌شود.

* اهمیت آفریقا در نظم جدید بین‌الملل

قاره آفریقا ۲۰ درصد وسعت خشکی‌های جهان و ۱۴ درصد جمعیت جهان را در خود جای داده است. ساختار اقتصادی ناهمگون، سطوح توسعه متفاوت، نظام‌های سیاسی مختلف و تنوع قومی و فرهنگی آشکاری در کشورهای قاره آفریقا با یکدیگر وجود دارد. از ۵۴ کشور آفریقا، ۱۱ کشور ذخایر نفتی دارند که جمعاً 87.9 میلیارد بشکه است. از ۵۴ کشور قاره آفریقا، ۳۳ کشور با کمترین درجه توسعه‌یافتگی هستند که ۷۰ درصد کشورهای کمتر توسعه‌یافته LDCs جهان (۴۸ کشور) را شامل می‌شود (به جز کشورهای شمال آفریقا، اکثر اعضا در گروه با کمترین درجه توسعه‌یافتگی قرار دارند). از ۵۴ کشور آفریقا، ۲۷ کشور عضو سازمان همکاری اسلامی (OIC) هستند. در واقع نزدیک به نیمی از اعضای سازمان OIC در قاره آفریقا قرار دارند. آفریقا دومین قاره وسیع جهان شامل یک‌پنجم خشکی‌های زمین است و حدود یک‌پنجم جمعیت جهان را هم در خود جای ‌داده است. هرچند معمولاً با شنیدن نام این قاره، فقر و قحطی در ذهن خوانندگان متبادر می‌شود اما بر اساس آمارهای منتشرشده توسط نهادهای بین‌المللی، ۹۶ درصد الماس، ۹۰ درصد کروم، ۸۵ درصد پلاتین، ۵۰ درصد کبالت، ۵۵ درصد منگنز، ۴0 درصد بوکسیت، ۱۳ درصد مس، ۵۰ درصد فسفات، ۶۵ درصد طلا و ۳۰ درصد توریوم و اورانیوم جهان به صورت طبیعی در این قاره ذخیره ‌شده است. همچنین این قاره از نظر دارا بودن فلزات ارزشمندی چون آهن، قلع، روی، سرب، زغال‌ سنگ، سنگ‌های قیمتی و نیکل در جایگاه ممتازی قرار دارد و ۱۰ کشور این قاره از صادرکنندگان نفت به سایر نقاط جهان هستند. این قاره با توجه به وجود چهار تنگه استراتژیک دریایی (کانال سوئز، تنگه جبل‌الطارق، باب المندب و دماغه امید نیک) و قرار گرفتن میان قاره‌های اروپا و آسیا، از نظر موقعیت جغرافیایی اهمیت ویژه‌ای دارد. قاره آفریقا از نظر حاصلخیزی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد، به‌طوری ‌که به دلیل باران‌های فراوان، بسیاری از زمین‌های این قاره حاصلخیز هستند و جنگل‌های وسیع در کنار‌ مزارع سرسبز ازجمله ویژگی‌های این قاره است. از جمله زیرساخت‌های لازم برای گسترش روابط تجاری میان ایران با قاره آفریقا، گسترش و توسعه روابط بانکی میان ما و این قاره، تقویت و توسعه بازاریابی اقتصادی، فعالیت هدفمند رایزنان اقتصادی ایران در این قاره، گسترش حمل‌و‌نقل میان ایران و آفریقا، تلاش برای توسعه گردشگری میان ایران با کشور‌های این حوزه و افزایش رفت و آمد‌های مستمر دیپلماتیک است که تلاش برای اعمال آنها در شرایط تحریمی، اجتناب‌ناپذیر است اما این روابط با چالش‌هایی نیز مواجه است.

* فرصت‌های اقتصادی همکاری با اوگاندا

اوگاندا دارای صنعت لبنیات بزرگ و رو به رشد با پتانسیل صادراتی بالاست. با این حال مقدار قابل توجهی از شیر تولیدی در این کشور به دلیل نبود امکانات فرآوری و نگهداری استفاده نمی‌شود. در نتیجه، برای سرمایه‌‌گذاری در این بخش، بویژه در احداث کارخانه‌‌های فرآوری شیر، سردخانه و کارخانه‌ تولید محصولات لبنی، فرصت قابل توجهی وجود دارد. از طرف دیگر، اوگاندا ظرفیت‌‌های قابل توجهی در تولید انواع مختلف محصولات زراعی، انواع میوه‌، سبزیجات و محصولات پر سودی نظیر قهوه و چای دارد.

بازار مواد غذایی این کشور ظرفیت پاسخگویی به تقاضای داخلی برای محصولات غذایی را دارد اما هنوز مقدار قابل توجهی از مواد غذایی به دلیل کمبود زیرساخت‌های ذخیره‌سازی و حمل‌و‌نقل از بین می‌رود، در نتیجه برای سرمایه‌گذاری در این بخش، بویژه در توسعه زیرساخت‌هایی برای ذخیره‌سازی و حمل‌و‌نقل لبنیات و مواد غذایی، همچنین ساخت تأسیسات فرآوری مواد غذایی، فرصت‌های مناسبی وجود دارد. صادرات دارو و تجهیزات پزشکی نیز از جمله زمینه‌های همکاری بین ۲ کشور است. این مهم توسط برخی شرکت‌های ایرانی به صورت محدود انجام می‌شود اما نیازمند حضور جدی‌تر و گسترده‌تر در این حوزه هستیم. به خصوص می‌توان از ظرفیت فعالیت بیمارستان ایران و اوگاندا، ساخته شده از طریق کمک‌های توسعه‌ای ایران، برای معرفی، بازاریابی و فروش دارو و تجهیزات پزشکی استفاده کرد.

* فرصت‌های اقتصادی همکاری با کنیا

منطقه شرق آفریقا از جمله کنیا زمینه خوبی برای تامین نیازهای اساسی کشور ما دارد. کنیا، سومالی و تانزانیا جزو بزرگ‌ترین گله‌داران آفریقا هستند، بنابراین می‌توان گوشت مورد نیاز کشور را به صورت تازه و گرم از این کشورها وارد کرد. در حال حاضر 3 خط کشتیرانی بین بندرعباس و بندر مومباسا فعال است که حدوداً هر 11 روز یک کشتی در این مسیر در حرکت است. با توجه به این فاصله نزدیک منطقی است که نیاز به گوشت و سایر محصولات کشاورزی را از این منطقه تامین کنیم.

کنیا به دلیل وجود جمعیت جوان و دسترسی به مواد اولیه تولید، می‌تواند نخستین کشور خارجی باشد که ایران در آن شهرک صنعتی تأسیس می‌کند. کنیا در تلاش است تا در مسیر بندر مومباسا در شرق این کشور به نایواشا در غرب که کریدور تجاری این کشور است، شهرک‌های صنعتی و مناطق پردازش صادرات تأسیس کند. برای این منظور در تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های لازم و همین‌طور ارائه امتیازات و تسهیلات برای سرمایه‌گذاران خارجی است. ایجاد شهرک صنعتی توسط ایران علاوه بر تأمین نیاز کشورهای منطقه شرق آفریقا می‌تواند با توجه به امضای توافقنامه تجارت آزاد بین کشورهای آفریقایی در سال 2021 زمینه صادرات این کالاها به کل آفریقا را فراهم کند.

کشورهای آفریقایی به لحاظ صنعتی بسیار ضعیف هستند، بنابراین عمدتا تولیدات خود را چه در حوزه کشاورزی و چه منابع معدنی به صورت خام صادر می‌کنند. راه‌اندازی خط تولید ایرانی علاوه بر کمک به فعالان اقتصادی ایرانی می‌تواند با ایجاد اشتغال برای جمعیت جوان کنیایی به بهبود وجهه ایران در کنیا کمک کند. درحال حاضر کنیا از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان چای و قهوه در دنیاست اما به دلیل عدم دسترسی به ماشین‌آلات و توان فرآوری این محصولات، مجبور به صادرات بخش زیادی از چای و قهوه خود به صورت فله است، بنابراین فرصت مناسبی است که فعالان اقتصادی ایران هم به صادرات ماشین‌آلات صنعتی به این کشور بپردازند و هم نسبت به راه‌اندازی خط تولید اقدام کنند. پاکستان بزرگ‌ترین خریدار چای کنیا است. یکی دیگر از بازارهای اصلی چای کنیا حوزه اوراسیا است. روسیه و قزاقستان جزو بزرگ‌ترین واردکنندگان چای کنیا هستند. چای صادراتی به روسیه و منطقه آسیای مرکزی و قفقاز از مسیر دریای سرخ و سپس مدیتراته و دریای سیاه به بنادر روسیه می‌رسد. علاوه بر اینکه این مسیر طولانی است، پس از جنگ بین روسیه و اوکراین و اختلال در تردد کشتی‌ها و پهلوگیری در بنادر این منطقه، قیمت حمل کالا تا این منطقه توسط کشتی‌ها تا دو برابر افزایش یافته و مدت زمان بیشتری نیز به این امر اختصاص داده می‌شود. این وضعیت به نظر می‌رسد فرصت مناسبی است تا ضمن معرفی کریدور شمال - جنوب ایران با توجه به فاصله 10 روزه مومباسا به بندرعباس و هزینه حمل بسیار مناسب‌تر، این کشور را نسبت به صادرات چای به آسیای مرکزی و قفقاز از کریدور ایران ترغیب کنیم، همچنین یکی از حوزه‌های مورد توجه برای همکاری حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر است که کشورهای اروپایی چند توافقنامه در این حوزه با کنیا امضا کرده‌اند. یکی از دستورکارهای دولت کنیا تامین برق مورد نیاز مناطق دورافتاده و روستایی است که به شبکه سراسری برق دسترسی ندارند. دولت تلاش می‌کند برق این مناطق را از طریق انرژی خورشیدی تأمین کند. با توجه به اینکه شرکت‌های متعدد ایرانی در این بخش فعالیت می‌کنند، این حوزه می‌تواند فرصت خوبی برای حضور شرکت‌های ایرانی در کنیا باشد.

* فرصت‌های اقتصادی همکاری با زیمبابوه

مناسبات جمهوری اسلامی ایران و زیمبابوه از سابقه تاریخی و دوستانه‌ای برخوردار است. همزمانی تقریبی پیروزی انقلاب اسلامی ایران و استقلال زیمبابوه ( 1981) و حمایتی که جمهوری اسلامی ایران از مبارزات ضداستعماری و ضدآپارتایدی این کشور به عمل آورده، پشتوانه تعاملات دو کشور است. زیمبابوه به‌دلیل تحریم‌های بین‌المللی نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی در پروژه‌های عمرانی است. این کشور همچنین در همه ساختارهای اقتصادی (کشاورزی، صنایع، معادن و...) نیازمند بازسازی است. جمهوری اسلامی ایران در این زمینه می‌تواند از لحاظ تأمین نیروی متخصص، تجهیزات و ارائه خدمات فنی - مهندسی به این کشور مساعدت کند. مزید بر آنکه کالاهای صادراتی (تجاری) ایران از مزیتی نسبی در زیمبابوه برخوردار است. جمهوری اسلامی ایران همچنین با توجه به ظرفیت‌های اقتصادی خود می‌تواند در پروژه‌هایی از جمله صنایع تراکتورسازی، صنایع دارویی، انتقال فناوری (انرژی‌های تجدیدپذیر و...) کشت فراسرزمینی، صادرات دارو، ساخت بیمارستان و اعزام پزشکان متخصص نیز در این کشور فعالیت کند. در این چارچوب عضویت زیمبابوه در سازمان‌های منطقه‌ای (سادک و غیره) می‌تواند نقش مهمی در جایگاه سیاسی - اقتصادی ایران در جنوب آفریقا ایفا کند، به نحوی که زیمبابوه به عنوان یکی از نقاط محوری (مرکزی) مبادلات تجاری در منطقه عمل کند. زیمبابوه در حوزه صنایع نفت و گاز نیز نیازمند واردات انواع فرآورده‌های نفتی است، ضمن آنکه احداث پالایشگاه در این کشور از دیگر زمینه‌های همکاری به شمار می‌آید‌.