سمیرا کریمشاهی: نزدیک به 2 ماه از آغاز به کار دولت جدید رجب طیب اردوغان در ترکیه می‌گذرد و موضوع اقتصاد همانگونه که طبق نظرسنجی‌ها جدی‌ترین دغدغه مردم ترکیه نام گرفته، به عنوان اولویت اصلی کابینه جدید در دستور کار قرار دارد. تغییرات در سیاست‌های اقتصادی باعث شده اردوغان به کاهش دخالت اراده شخصی خود رضایت داده و رهبری تیم جدید اقتصادی دولت توسط مهمت شیمشک، وزیر دارایی و حافظه غایه ارکان، رئیس بانک مرکزی شکل گرفته علاوه بر این، بخشی از اهداف بهبود وضعیت اقتصادی در سیاست خارجی ترکیه دنبال می‌شود.

 چراغ سبز اردوغان به عضویت سوئد در ناتو، انتقال فرماندهان آزوف به اوکراین با آگاهی از تبعات آن در رابطه با روسیه و مذاکره با جو بایدن در حاشیه نشست سران ناتو که فضای آن مثبت و سازنده ارزیابی شد را به تعبیری می‌توان بخشی از اقداماتی دانست که نشان می‌دهد ترکیه قصد دارد عواملی را که از جانب غرب برای اقتصاد بحرانی این کشور تهدید‌زاست از جمله تحریم، هر چند موقت، مرتفع کند.

 از سوی دیگر اردوغان به دنبال جذب سرمایه خارجی، بیشتر روی کشورهای ثروتمند حاشیه خلیج‌فارس حساب کرده است. در جریان رقابت‌های انتخاباتی ریاست‌جمهوری ترکیه، اردوغان از انتقال سرمایه از کشورهای جنوب خلیج‌فارس به این کشور تقدیر کرده بود. پیش از این در پی بحران اقتصادی ۲۰۱۹ ترکیه، تزریق پول از قطر به بانک مرکزی ترکیه توانست در موفقیت آنکارا به منظور عبور از آن وضعیت ثمربخش باشد. اکنون بار دیگر اردوغان امیدوار است بتواند ده‌ها میلیارد دلار از کشورهای عربی به اقتصاد بیمار ترکیه تزریق کند. این امیدواری از آنجا نشأت می‌گیرد که روابط دولت عدالت و توسعه با شیخ‌نشینان نسبت به 4 سال گذشته در وضعیت بهتری قرار دارد. 

اردوغان از روز دوشنبه تور خلیج‌فارس خود را به منظور سفر به 3 کشور عربستان سعودی، قطر و امارات آغاز کرد. از میان  این 3 کشور، قطر استثناست؛ به این شکل که هر آنچه در دهه گذشته، از جمله خیزش‌های عربی، میان آنکارا و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس فاصله انداخته، به روابط دوجانبه دوحه و آنکارا عمق بخشیده است. با همه این اوصاف طی 2 سال گذشته تحولات منطقه‌ای روندی را طی کرده که تنش‌زدایی در محوریت کنشگری بازیگران قرار داشته و ترکیه هم جدا از این امر نیست. 

ریاض و ابوظبی و از طرف دیگر آنکارا به اراده عادی‌سازی روابط رسیده‌اند و هر آنچه روابط آنها را به نقطه بحرانی رسانده بود، مانند قتل جمال خاشقچی یا ابهام کمک مالی ابوظبی به کودتای نافرجام ترکیه، پشت سر گذاشته‌اند تا بهار ترکی - عربی فرا رسد. البته واکنش رسانه‌ای طرف‌ها نشان می‌دهد پرونده‌های تنش‌زا صرفا به عنوان موانع تجدید روابط کنار گذشته شده‌اند و بعید است به این زودی‌ها فراموش شوند.

 در این میان فعالان عرب و ترک در تلاشند طرف مقابل را نیازمند تقویت روابط نشان دهند. عبدالله الجدیع، تحلیلگر روزنامه الوطن با اشاره به مشکلات اقتصادی ترکیه می‌گوید این ترکیه است که به سرمایه‌گذاری کشورهای نزدیک به مراکز انرژی همچون عربستان نیاز دارد و اردوغان سفر منطقه‌ای خود را جشن می‌گیرد.

 در سوی دیگر، تحلیلگران حامی دولت ترکیه با اشاره به کمرنگ شدن نفوذ نظامی آمریکا در منطقه و کاهش پشتوانه امنیتی کشورهای عربی خلیج‌فارس، معتقدند این امر باعث شد حکام عربی به روی ایران آغوش بگشایند اما این کافی نیست و دغدغه‌های امنیتی این کشورها این نیاز را مطرح می‌کند که به توازن قوای نظامی با ایران برسند که در این مسیر به توانمندی نظامی و دفاعی ترکیه نیازمندند.

 بخش عمده‌ای از ادعای طرفین قابل تایید است و طبعا ظرفیت ترکیه و شیوخ خلیج‌فارس در پوشش نیازهای یکدیگر گام مهمی در تقویت روزافزون سطح روابط است، بویژه رقابت زیرپوستی امارات و عربستان سعودی با یکدیگر که به‌رغم ظاهر دوستانه، میان 2 طرف به طور جدی جریان دارد و ترکیه از این موقعیت استفاده خواهد کرد. این نیاز دوسویه بخوبی در نوع توافقات همکاری میان ترکیه و 3 کشور در رقابت حاشیه خلیج‌فارس بویژه آنچه در دیدارهای 3 روزه اردوغان گذشته، نمایان است. 

در سفر اخیر رئیس‌جمهور ترکیه به عربستان همراه با جمع زیادی از فعالان اقتصادی، 9 توافقنامه همکاری به امضا رسید. از مهم‌ترین آنها توافق فروش پهپادهای آکینجی ترکیه بود که به ادعای مدیران شرکت بایکار، با این توافق نظامی میان آنکارا و ریاض، بزرگ‌ترین برنامه صادراتی ترکیه در حوزه صنایع هوایی رقم خورده است.

 علاوه بر خرید تسلیحات نظامی، خالد بن‌سلمان، وزیر دفاع عربستان با همتای ترک خود، یاشار گولر توافقنامه همکاری نظامی را به امضا رساند که آن را نقطه اوج همکاری 2 کشور در حوزه نظامی توصیف کرده است. سال گذشته اخباری از جانب دولت سعودی منتشر شد که این کشور قصد دارد به منظور یک چشم‌انداز 10 ساله بیش از 20 میلیارد دلار در بخش توسعه صنایع نظامی سرمایه‌گذاری کند. به نظر می‌رسد در همین راستا، سعودی‌ها صرفا به خرید نظامی از ترکیه اکتفا نکرده‌اند و با انعقاد توافق همکاری نظامی در بخش تحقیق و توسعه، تولید و توسعه صنایع نظامی و تبادل تجربیات، به تقویت برنامه بومی‌سازی فناوری‌های مرتبط با تولیدات دفاعی و نظامی بپردازند.

علاوه بر برنامه‌ چشم‌انداز نظامی سعودی، همان طور که گفته شد، رقابت‌های منطقه‌ای بویژه با ابوظبی هم می‌تواند بخشی از انگیزه محمد بن‌سلمان را در تقویت همکاری با ترکیه تشکیل دهد. پیش از این، دولت ترکیه موفق شد امارات را به مشتری پهپادهای بیرقدار خود تبدیل کند و علاوه بر آن 2 کشور چندین توافقنامه نظامی - امنیتی منعقد کرده‌اند که بخش عمده‌ آن سال 2021 رقم خورد. علاوه بر این، امارات از جمله اهداف اقتصادی است که اردوغان حساب ویژه‌ای روی آن باز کرده است. 

صبح دیروز اردوغان در آخرین مقصد تور خلیج‌فارس خود، وارد ابوظبی شد. حجم تجارت غیر نفتی 2 کشور در سال گذشته رقم 19 میلیارد دلار را ثبت کرد که ترکیه در صدد است در یک چشم‌انداز 5 ساله به بالای 40 میلیارد دلار برسد. در همین راستا تفاهمنامه مشارکت اقتصادی میان 2 کشور مارس سال جاری به امضا رسید. پیش از امارات، عصر روز سه‌شنبه اردوغان به قطر سفر کرد. همزمانی این سفر با پنجاهمین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک ترکیه و قطر باعث شد اردوغان و شیخ تمیم بن‌حمد، امیر قطر بار دیگر رضایت خود را از روند استحکام روابط دوجانبه طی سال‌های اخیر ابراز کنند. 

همکاری نظامی - امنیتی دوحه با آنکارا عمیق‌تر از همسایگانش است و تا سطح  تاسیس پایگاه نظامی توسط ترکیه در خاک قطر رسیده است. روابط پایدار 2 کشور که بعضا سطح همکاری راهبردی را تجربه کرده، باعث شد اردوغان با خیال آسوده‌تری از دوحه بازدید کند و مطمئن باشد 2 طرف بر ساز و کار برآورده کردن انتظارات متقابل بخوبی اشراف دارند. به همین دلیل سفر به قطر به نسبت 2 مقصد دیگر اردوغان، کمتر مورد توجه رسانه‌ای قرار گرفت. 

همپوشانی نیاز اقتصادی ترکیه با دغدغه‌های امنیتی کشورهای عرب حوزه خلیج فارس نباید این خطای تحلیلی را به وجود آورد که روابط ترکیه با کشورهایی همچون عربستان و امارات از سطح رقابت - همکاری فراتر خواهد رفت. 

حتی زمینه‌های همکاری مهم دیگری مانند دیپلماسی راه و مشارکت با هدف متنوع‌سازی ظرفیت‌های کریدوری وجود دارد که می‌تواند ظرفیت پیوند عمیق‌تر میان آنکارا و حوزه عربی را فراهم کند. اما با وجود اراده طرفین در گسترش دامنه و حوزه‌های همکاری، پرونده‌های چالش‌برانگیز متعددی میان آنها وجود دارد که می‌تواند دوباره تنش‌زا شود. نفوذ ترکیه در جهان اسلام و کشورهای عربی، نظام سیاسی حاکم بر ترکیه که حکام عرب به چشم تهدید به آن می‌نگرند، تضاد ریشه‌ای بر سر اسلام سیاسی، تحرکات شرق مدیترانه، پرونده قفقاز، رقابت این بازیگران در حوزه آفریقا و موارد دیگر، اجازه نخواهد داد الگوی رقابت و حتی تنش از روابط ترکیه و جهان عرب بویژه حاشیه خلیج‌فارس حذف شود.