میلاد لطفی: مدتی است عربستان صدر اخبار و رسانه‌‌ها را به‌ خود اختصاص داده است. به نظر می‌آید این کشور بعد از توافق با ایران با خیالی آسوده به تصویرسازی مثبت از برنامه‌ها و سیاست‌های داخلی و منطقه‌ای خود رو آورده است. پیش ‌از این، عربستان برای تصویرسازی مثبت از برنامه‌های توسعه اقتصادی خود به دلیل تنش با ایران و مسائل حقوق‌بشری و همچنین پرونده یمن با چالش روبه‌رو بود اما به نظر می‌آید با شکل‌گیری فضای آرام بعد از توافق با ایران، فضا برای رخ‌نمایی در اخبار سیاسی، اقتصادی و ورزشی برای عربستان مهیا شده است. آنچه مهم است اینکه تمام تلاش عربستان در سال‌های آینده معطوف به کسب پرستیژ و به ‌تبع آن تصویرسازی مثبت از خود به‌صورت بازیگری فعال در منطقه، حکومتی کارآمد و توانا در حوزه حکمرانی داخلی و کشوری که قادر به تأثیرگذاری بر تحولات بین‌المللی است، خواهد بود. به باور نگارنده این نوشتار، تمام سیاست‌های عربستان در حوزه‌های اقتصادی، گردشگری، بین‌المللی و حتی ورزشی ناظر بر تصویرسازی و بازتعریف جدیدی از هویت ملی در جامعه عربستان است. تجربه‌های تاریخی سال‌های گذشته بخوبی این مساله را به دولتمردان عربستان گوشزد کرده است که یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی عربستان، فقدان هویت مشخص، مستقل و مدرن در جامعه است. اساسا در عصر مدرن و حاکم بودن نظم وستفالیایی، جامعه‌ای که هویت نداشته باشد، در مقابل چالش‌های بیرونی و در برابر بحران‌های داخلی منفعل خواهد بود، زیرا هیچ علقه‌ای به خاک، خون و وطن خود ندارد. بر همین ‌اساس، سعودی‌ها سعی دارند هویت ملی جدیدی را به شهروندان خود معرفی کنند تا بتوانند آنها را طی یک قرارداد اجتماعی - سیاسی جدید زیر لوای خود متحد کنند. به همین ‌منظور دولتمردان سعودی در پی ایجاد قرارداد سیاسی - اجتماعی جدیدی با جامعه هستند که تأکید بر هویت سعودی و گذار از هویت دینی (وهابی) مهم‌ترین مشخصه آن خواهد بود. خروجی این قرارداد سیاسی - اجتماعی نیر هویت عربی - سعودی خواهد بود که میل به برتری اقتصادی دارد. در حقیقت، مشخصه‌های اصلی هویت مدرن سعودی از قرار زیر است: 

اولا این هویت جدید دینی نبوده و معطوف به مشخصه‌های باستانی (پیش از اسلام) عربستان خواهد بود. همچنین این هویت عربی ناظر بر جنبه انترناسیونالیسم عربی که حزب بعث یا امثال جمال عبدالناصر و صدام به دنبال آن بودند، نخواهد بود و مشخصا هویت عربی را شامل می‌شود که محدود به جغرافیا و زیست شبه‌جزیره عربستان و مشخصا معطوف به آل‌سعود است. ثانیا ایجاد هویت مدرن در جامعه از بالا به پایین، مستلزم به‌کارگیری ابزارهای غیرمادی و مادی است. به ‌نظر می‌آید مهم‌ترین ابزار ایجاد چنین هویتی در عربستان، اقتصاد و مشخصا برجسته‌ کردن برنامه‌های تنوع‌سازی اقتصادی در قالب جذب توریست است. در واقع، عربستان سعودی با ابزارهای اقتصادی و تمهید شرایط برای حضور حداکثری گردشگر خارجی در داخل به دنبال جلوه دادن این هویت ملی در داخل و خارج خواهد بود. ثالثا آل‌سعود و شخص محمد بن‌سلمان به ‌عنوان معمار این هویت ملی در نظر گرفته شده است، بنابراین در صورت موفقیت پروژه ملی‌سازی هویت سعودی در عربستان و به تبع آن کیش شخصیت شخص محمد بن‌سلمان، شرایط برای بقای خاندان آل‌سعود در عربستان و همچنین حفظ مشروعیت وی در داخل فراهم خواهد شد. 

اما باید اذعان کرد شکل‌گیری هویت ملی در یک کشور نیازمند سیر تاریخی و تدریجی آن هویت در طول زمان و انتقال آن از نسل‌های قبل به نسل‌های جدید است. اساسا یک جامعه در گذر تاریخ و با خودآگاهی جمعی در یک سرزمین و جغرافیای مشخص اقدام به تعریف هویت خود می‌کند، بنابراین شکل‌گیری هویت ملی از پایین به بالا بوده و نیازمند زمان و شرایط مناسب است و با اقدام دفعی و از بالا به پایین میسر نمی‌شود. به همین منظور، نخستین چالشی که عربستان در بنیان نهادن هویت در نظر گرفته ‌شده خود دارد این است که ایجاد هویت ملی به صورت دفعی و از بالا به پایین پیامدهای میان‌مدت و بلندمدتی را در آینده متوجه دولتمردان سعودی خواهد کرد. در این بین، مدرنیزه شدن هویت جامعه در عربستان در قالب هویت سعودی می‌تواند به غلیان خودآگاهی سیاسی جامعه منجر شود و زمینه تقابل جامعه با نظم اقتدارگرایانه سیاسی حاکم را فراهم آورد.

یکی دیگر از چالش‌های عربستان در مسیر ایجاد هویت مدرن سعودی به نقش مهم وهابیت در زندگی جامعه عربستان مربوط می‌شود. در حقیقت، دولتمردان سعودی نمی‌توانند نفوذ آموزه‌های چند صدساله وهابیت در فرهنگ و زیست جامعه عربستان را انکار کنند، بویژه که بخش قابل‌توجهی از جامعه عربستان را جمعیت سنتی وابسته به وهابیت تشکیل می‌دهند. آنچه مهم است، این است که وهابیت یکی از ارکان زیست اجتماعی- سیاسی در عربستان است؛ به همین دلیل به‌ حاشیه‌ راندن دفعی آن می‌تواند به قیمت شکل‌گیری چالش‌های جدی اجتماعی و سیاسی جدید در جامعه تمام شود. بنابراین انکار وهابیت و تلاش برای گذار از آن یکی از مهم‌ترین چالش‌های محمد بن‌سلمان برای ایجاد هویت ملی و مدرن سعودی خواهد بود، زیرا بعید به‌نظر می‌آید جامعه عربستان که متعلق به بافت سنتی- قبیله‌ای است به‌ گرمی از حاکم شدن هویتی مدرن استقبال کند. 

از طرف دیگر، یکی از چالش‌های مهم عربستان برای ایجاد این هویت ملی جدید، در برنامه‌های توسعه اقتصادی آن نهفته است. گفتمان مسلط بر ایجاد هویت ملی جدید در عربستان مبتنی بر ایجاد طرح‌های ملی‌گرایانه مبتنی بر توسعه اقتصادی است. به‌باور نگارنده، تمهید شرایط برای توسعه پروژه‌های اقتصادی چون لاین، چشم‌انداز 2030 و... نیز در جهت ایجاد هویت مدرن در درون جامعه عربستان بوده است. از طرفی، یکی از مهم‌ترین برنامه‌های اقتصادی عربستان در سال‌های آینده، تنوع‌سازی ساختار اقتصادی وابسته به نفت است. با وجود این، درآمدهای نفتی برای اقتصاد عربستان بسیار مهم است. عربستان برای پیشبرد این طرح‌های ملی‌گرایانه به پول نیاز دارد و اقتصادش نیز بشدت وابسته به نفت است. بسیاری از شواهد نشان می‌دهد اگر چه اقتصاد عربستان سعودی سال 2022 به دلیل قیمت‌ بالای نفت رشد 8.7 درصدی داشت -که نخستین مازاد بودجه این کشور را در 10 سال گذشته به همراه داشته است- اما صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی کرده است این رشد سال 2023 به 1.9 درصد کاهش خواهد یافت که شدیدترین کاهش رشد در میان اقتصادهای بزرگ جهان خواهد بود.1 ازطرفی باید به این موضوع اشاره کرد که رشد اقتصادی در عربستان سعودی در سال‌های اخیر همگام با رشد جمعیت نبوده است. برآوردها و ارزیابی مرکز ارزیابی مَکرو ترندس نیز نشان می‌دهد تا سال 2030 به‌رغم اینکه روند رشد جمعیت عربستان، صعودی خواهد بود اما رشد اقتصادی آن روندی کاهشی خواهد داشت.2 بنابراین پروژه گذار از وابستگی صرف به نفت و همچنین کاهش فقر در جامعه عربستان حداقل در آینده کوتاه‌مدت یا حتی میان‌مدت دور از ذهن است. از سویی اگر برنامه‌های ملی‌گرایانه توسعه اقتصادی در عربستان مطابق برنامه پیش نرود، آنگاه سیاست‌های ایجاد هویت ملی سعودی در عربستان نیز دچار چالش خواهد شد.

در پایان نیز باید به این موضوع توجه کرد که نزدیک به نصف جمعیت عربستان را مهاجران و کارگران خارجی تشکیل می‌دهند.3 جامعه مهاجر و کارگر خارجی خود را متعلق و وابسته به کشور میزبان نمی‌داند. آمارها حاکی از این است بیش از 80 درصد جمعیت مهاجر به عربستان به ‌صورت کوتاه‌مدت و دوره‌ای در این کشور اقامت می‌کنند و بسیاری از آنان حتی خانواده‌های خود را به دلیل شرایط سخت زندگی به عربستان نمی‌آورند. ضمن اینکه شرایط قانونی نیز در عربستان برای حضور دائم این مهاجران فراهم نیست.4 بنابراین عربستان در حال ایجاد هویت ملی‌گرایانه‌ای برای جامعه‌ای است که بیش از نیمی از جمعیت آن مقیم دائمی کشور نیست و هیچ تعلق خاطر هویتی- فرهنگی به عربستان ندارد. در نتیجه به‌ نظر می‌رسد دولتمردان سعودی برای پیاده‌سازی برنامه‌های ملی‌گرایانه خود در جهت ایجاد هویت جدید سعودی چالش‌های جدی در حوزه‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی خواهند داشت که در صورت عدم‌ توجه به آنها، پروژه ملی‌سازی هویت در عربستان دچار مشکل خواهد شد.

منابع

1- A. A. Omar, “Saudi Arabia Veers from Russia with Biggest IMF Downgrade,” Bloomberg, July 2023. [Online]. Available: https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-07-25/saudi-arabia-veers-from-russia-with-biggest-imf-growth-downgrade#:~:text=Saudi%20Arabia%20Receives%20Steepest%20GDP%20Downgrade%20by%20the%20IMF&text=After%20collecting%20a%20significant%20oil,the%20lowes.

2- Macro Trends, “Saudi Arabia Population Growth Rate 1950-2023,” 2023. [Online]. Available: https://www.macrotrends.net/countries/SAU/saudi-arabia/population-growth-rate#:~:text=The%20current%20population%20of%20Saudi,a%200.13%25%20decline%20from%202020.

3- Trading Economics, “Saudi Arabia - Employment to Population Ratio, 15+, Total,” Trading Economics, 2023. [Online]. Available: https://tradingeconomics.com/saudi-arabia/employment-to-population-ratio-15-plus--total-percent-wb-data.html.

4- K. Fahim, “Saudi Arabia encouraged foreign workers to leave — and is struggling after so many did,” Washington Post, 2020. [Online]. Available: https://www.washingtonpost.com/world/saudi-arabia-encouraged-foreign-workers-to-leave----and-is-struggling-after-so-many-did/2019/02/01/07e34e12-a548-11e8-ad6f-080770dcddc2_story.html. [Accessed July 2023].