گروه سیاست ‌خارجی: 3 کشور اروپایی حاضر در برجام بعد از اینکه قطعنامه‌ای علیه ایران در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تصویب نرسید، قصد دارند تحریم‌های تسلیحاتی ایران را که قرار است اواخر ماه مهر توسط سازمان ملل لغو شود، اجرایی نکنند؛ موضوعی که به نظر می‌رسد بازی اروپا در زمین آمریکا برای عدم ایفای تعهداتش در برجام است.  هفته گذشته جلسه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برگزار شد. 3 کشور اروپایی فرانسه، انگلیس و آلمان با همراهی آمریکا قصد داشتند قطعنامه‌ای را علیه ایران با محوریت گزارش دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آماده کنند که رایزنی‌ها و هشدارهای ایران سبب شد آنها از مواضع خود عقب‌نشینی و دست آخر به دادن یک بیانیه اکتفا کنند. از سوی دیگر جوزف بورل، مسؤول هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپایی طی بیانیه‌ای اعلام کرده است کشورهای اروپایی حاضر در توافق هسته‌ای قصد ندارند تحریم‌های تسلیحاتی را که باید اکتبر 2023 برداشته شود، لغو کنند و این سه کشور و آمریکا تحریم‌های تسلیحاتی را حفظ خواهند کرد.  گفتنی است تعدادی از محدودیت‌های برجام علیه ایران که  بخشی از آن مهر ۱۴۰۲ (اکتبر ۲۰۲۳) به پایان می‌رسد از قرار ذیل است:

1- برداشتن محدودیت‌های سازمان ملل در زمینه تحقیق و توسعه (R&D) و تولید موشک‌های بالستیک ایران که قابلیت حمل کلاهک اتمی دارند.

2- سازمان ملل ممنوعیت واردات و صادرات فناوری مرتبط با صنایع موشکی نظیر موشک و پهپاد با برد ۳۰۰ کیلومتر (۱۸۶ مایل) یا بیشتر را برمی‌دارد.

3- آمریکا طبق برجام ملزم به درخواست قانونی از کنگره (لایحه) برای پایان دادن به تحریم‌ بخش‌های اقتصادی است که به عنوان بخشی از توافق هسته‌ای آن را تعلیق (Suspend) کرده بود که البته واشنگتن از برجام خارج شده است.

4- ایالات متحده ملزم به حذف (Remove) تحریم برخی افراد و نهادهای مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران است.

۵- اتحادیه اروپایی باید تحریم‌های باقیمانده خود علیه برنامه هسته‌ای ایران را بردارد.

در همین باره اروپا بدعهدی خود در برجام را دوباره نشان داد. آمریکا که در زمان ترامپ از برجام خارج شد و دولت بایدن هم قصدی برای احیای دوباره برجام با پیش‌شرط‌های ایران ندارد، بنابراین مشخص است واشنگتن نمی‌خواهد تحریم‌ها را بردارد اما اروپا همواره در سال‌های بعد از برجام ژست همکاری با ایران را داشت و کانال‌های مالی برای دور زدن تحریم‌ها مانند spv و اینستکس را ارائه داده بود که با اینکه دولت حسن روحانی از آنها استقبال کرده بود، هیچ‌وقت اجرایی نشدند و این نشان از بدعهدی دائم اروپایی‌ها دارد. 

بد‌عهدی جدید اروپایی‌‌ها یک رسوایی جدید برای دولت سابق و شخص رئیس‌جمهور سابق و جواد ظریف به حساب می‌آید. با وجود هشدارهای مکرر دلسوزانه مبنی بر عدم اعتماد به اروپا پس از خروج ترامپ از برجام اما مقامات دولت سابق با ساده‌لوحی تصور می‌کردند اروپا در غیاب آمریکا به برجام پایبند می‌ماند.

طبق گزارش رویترز، بورل در این بیانیه گفت: «وزرای خارجه اظهار می‌کنند ایران از سال ۲۰۱۹ به توافق پایبند نبوده و این مساله از طریق مکانیسم حل و فصل  اختلافات برجام حل و فصل نشده است». در ادامه این بیانیه آمده است: «آنها (تروئیکای اروپا) قصد خود را برای بر‌نداشتن گام‌هایی در زمینه رفع تحریم‌های بیشتر در روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ به عنوان روز انتقال برجام ابراز کرده‌اند».

تحلیلگران پیش از این گفته بودند این رفتار کشورهای اروپایی به معنای آن خواهد بود که این کشورها  قصد فعال کردن ساز و کار موسوم به «اسنپ‌بک» (بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل که به «مکانیسم ماشه» مشهور شده) را ندارند و تنها به دنبال حفظ تحریم‌های شخصی خود علیه برنامه موشکی ایران هستند.  

هدف از این سیاست که از ابتدای اجرایی شدن برجام توسط کشورهای غربی پیگیری شده، جلوگیری از نابودی توافق از یک سو و در عین حال مسدود کردن مسیرهای برخورداری تهران از مزایای آن، از سوی دیگر است. وزارت خارجه انگلیس بامداد جمعه اعلام کرد این کشور به همراه آلمان و فرانسه، تحریم‌هایی را که قرار بود ماه آینده پایان یابد، همچنان باقی خواهند گذاشت. در همین ارتباط وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران پنجشنبه شب در واکنش به بیانیه اتحادیه اروپایی، درباره عدم انجام تعهدات این اتحادیه و 3 کشور اروپایی در سال هشتم برجام، بیانیه‌ای صادر کرد. در بیانیه وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران آمده است: جمهوری اسلامی ایران تصمیم اتحادیه اروپایی و ۳ کشور اروپایی برای عدم انجام تعهدات خود در موعد سال هشتم برجامی را اقدامی غیرقانونی و مغایر با تعهدات آنها ذیل برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ و عملی تنش‌زا و توأم با سوءنیت می‌داند. این بیانیه می‌افزاید: جمهوری اسلامی ایران در واکنش به خروج غیرقانونی آمریکا و باز وضع تحریم‌های ظالمانه، مطابق حقوق خود ذیل مواد ۲۶ و ۳۶ برجام، گام‌های جبرانی را اتخاذ کرد و این گام‌ها کاملا مطابق رویه‌های مندرج در برجام است.  در بیانیه مذکور آمده است: تصمیم به عدم انجام تعهدات از سوی اتحادیه اروپایی و 3 کشور اروپایی در واکنش به اقدامات هسته‌ای ایران، کاملا خالی از منطق حقوقی است، زیرا ایران یک سال تمام به طرف‌های اروپایی برای جبران اقدام غیرقانونی آمریکا در خروج از برجام فرصت داد و پس از آن نیز گام‌های جبرانی خود را به منظور ارائه فرصت جبران به طرف‌های اروپایی و حفظ پنجره دیپلماسی، به صورت تدریجی آغاز کرد.

این بیانیه تصریح کرده است: قابل پذیرش نیست اتحادیه و 3 کشور اروپایی این اقدام غیرقانونی خود را به عنوان واکنش به اقداماتی از ایران مستند کنند که کاملا قانونی و در واکنش به خروج آمریکا و بی‌عملی اتحادیه اروپایی و 3 کشور اروپایی بو‌ده است. اقدامات ایران از منظر حقوقی کاملا قانونی بوده و خود اروپایی‌ها نیز به آن اذعان داشته و دارند. این بیانیه می‌افزاید: تردیدی وجود ندارد که جمهوری اسلامی ایران به این اقدام غیرقانونی، تحریک‌آمیز و نقض آشکار تکالیف اتحادیه اروپایی، فرانسه، آلمان و انگلیس وفق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، به صورت مقتضی و در چارچوب حقوق خود ذیل برجام پاسخ خواهد داد.

در همین ارتباط، سخنگوی وزارت امور خارجه در واکنش به بیانیه رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر اقدام جمهوری اسلامی ایران در لغو انتصاب چند بازرس باتجربه آژانس گفت: متأسفانه 3 کشور اروپایی و آمریکا به رغم تعامل مثبت، سازنده و مستمر جمهوری اسلامی با آژانس، با زیاده‌خواهی و با هدف تخریب فضای همکاری ایران و آژانس، از فضای شورای حکام برای مقاصد سیاسی خود سوءاستفاده کردند.  ناصرکنعانی افزود: ایران پیش‌تر نسبت به عواقب این گونه سوءاستفاده‌های سیاسی از جمله تلاش برای سیاسی کردن فضای آژانس هشدار لازم را داده بود‌. سخنگوی دستگاه دیپلماسی تأکید کرد: اقدام اخیر ایران بر اساس حقوق حاکمیتی مصرح در ماده ۹ موافقتنامه جامع پادمان بین ایران و آژانس (INFCIRC214) صورت گرفته است و جمهوری اسلامی ایران انتظار دارد کشورهای غربی از سیاست سوءاستفاده از سازمان‌های بین‌المللی از جمله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خودداری کرده و اجازه دهند که این سازمان‌ها فعالیت‌های حرفه‌ای و بی‌طرفانه خود را به دور از فشارهای سیاسی انجام دهند. کنعانی گفت: البته جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر ضرورت بی‌طرفی آژانس، به همکاری‌های مثبت خود در چارچوب توافقات انجام شده ادامه خواهد داد. بنا به این گزارش، این موارد نشان‌دهنده آن است که طرف‌های اروپایی در سالگرد اغتشاشات ایران به دنبال ایجاد یک پرونده جدید در حوزه تحریم‌ها و همچنین موشکی و تسلیحاتی علیه ایران هستند. از سوی دیگر برخی تحلیل‌ها درباره جدایی بین اروپا و آمریکا در موضوع هسته‌ای نیز دوباره رنگ باخت. بعد از عدم تعهد درست اروپا در زمینه برجام این بار 3 کشور حاضر در برجام با آمریکا برای عدم لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران همدست شده‌اند. این در حالی است که ایران همواره با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری کرده که آخرین این مورد، نصب دوربین در اصفهان بود. این دوربین‌ها با این شرط نصب شد که اطلاعات‌شان ضبط و ذخیره شود و تا رسیدن به توافق بر سر برجام و چگونگی احیای آن، اطلاعات این دوربین‌ها نزد ایران باقی بماند و برای آژانس قابل دسترسی نیست. با این حال شاهد هستیم آژانس و شخص مدیرکل با وجود اطلاع از روند مذاکرات سیاسی درباره احیای برجام و توقف اجرای تعهدات از سوی طرفین، همچنان بر درخواست‌های فراپادمانی خود برای افزایش نظارت‌ها و بازرسی‌ها اصرار دارند و به این رویه خود نیز ادامه می‌دهند. نصب دوربین‌های آژانس در مرکز تولید سانتریفیوژها در اصفهان اقدامی داوطلبانه از سوی ایران در راستای اجرای بیانیه مارس ۲۰۲۳ و صرفا جهت شفاف‌سازی و اعتمادسازی از سوی ایران بود. ایران در حالی تعدادی دوربین در اصفهان نصب کرد که برخی سیاسیون و نمایندگان مجلس درباره قانونی ‌بودن این اقدام ابهام داشته و دارند و آن را خروج از قانون اقدام راهبردی اعلام کردند، با این حال ایران تلاش کرد در راستای بهبود روابط با آژانس در مسیر حل و فصل مسائل باقیمانده پادمانی این همکاری را انجام دهد.  طبق گزارش آژانس، ایران از اواسط ژوئن به بعد، سرعت تولید اورانیوم با خلوص نزدیک به ۶۰ درصد را «تقریبا به دو‌سوم» کاهش داد که این نشان می‌دهد در بازه ارائه این گزارش که از اواسط مه ‌تا اواسط آگوست است،‌ پس از یک ماه تولید کامل، ۲ ماه کاهش تولید وجود داشته است. آژانس همچنین گزارش کرد: ایران برای تولید 22.2 کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۲۰ درصد، خلوص 6.4 کیلوگرم (جرم اورانیوم) از ذخایر اورانیوم غنی‌شده‌ نزدیک به ۶۰ درصدش را با ترکیب با اورانیوم غنی‌شده نزدیک به ۵ درصد کاهش داد. فرآیند کاهش خلوص این میزان از اورانیوم به دلیل اینکه تا سطح اورانیوم طبیعی یا حداقل نزدیک ۵ درصد انجام نشد، تاثیری روی بازه زمانی گریز هسته‌ای نداشت. به طور کلی، نه کاهش سرعت تولید اورانیوم با خلوص ۶۰ درصد و نه کاهش خلوص، وضعیت گریز هسته‌ای را نه تنها بهبود نبخشید که در واقع، شرایط تشدید هم شد. ایران به تولید اورانیوم با خلوص ۶۰ درصد از طریق گازدهی آبشارهای سانتریفیوژها در بخش تحقیقاتی پیلوت و بخش زیرزمینی تاسیسات اتمی فردو با اورانیوم غنی‌شده 5 درصد ادامه داد که بخش زیرزمینی این تاسیسات شامل یک آبشار سانتریفیوژهای IR-6 است که کارکرد آن به آسانی برای عملیات‌های مختلف تغییرپذیر است. این آبشار بخش اصلی شیوه عملیاتی اعلام‌نشده در ژانویه بود که آژانس آن را در ژانویه ۲۰۲۳ اعلام کرد. این آبشار به یک آبشار IR-6 دیگر برای تولید اورانیوم با خلوص بالا متصل شده بود و به دنبال آن، آژانس وجود ذرات اورانیوم با خلوص نزدیک به ۸۴ درصد را در محل نمونه‌برداری این آبشار کشف کرد. شمار سانتریفیوژهای پیشرفته نصب‌شده ایران از فوریه ۲۰۲۳ نسبتا ثابت مانده است. حالا میزان کلی آن به حدود ۶ هزار و ۱۰۰ سانتریفیوژ پیشرفته در نطنز و فردو رسیده است که بیشتر در تاسیسات نطنز نصب شده‌ است. ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران با خلوص نزدیک به 5 درصد 610.7  کیلوگرم (جرم اورانیوم) افزایش پیدا کرد و به 1950.9 کیلوگرم (جرم اورانیوم) یا 2885.9 کیلوگرم (جرم هگزافلوراید) رسید. میانگین تولید اورانیوم با خلوص نزدیک به 5 درصد در این تاسیسات اتمی افزایش یافت، در حالی که سرعت گازدهی برای تولید اورانیوم غنی‌شده ۲۰ درصد و ۶۰ درصد کاهش یافت.