حسین کمیلی*: درباره شیخ ابراهیم زکزاکی عالم بزرگوار نیجریه‌ای حرف‌های زیادی ‌زده شده اما نکته‌ای که درباره او بسیار مهم و تعیین‌کننده است اینکه او یک متدین مسلمان یا شیعه معمولی که در سراسر جهان فعالیت دینی انجام می‌دهد، نیست بلکه ویژگی‌هایی که انقلاب اسلامی را متمایز می‌کرد، در ایشان تبلور یافته است. مثلا در بحث مبارزه با ظلم و استکبار، ایشان از ابتدا این خط را دنبال کرده است. همواره توجه او معطوف این مهم بوده که مسائل مسلمانان، با کنار آمدن با نظام استعماری و استکباری قابل جمع نیست. ایشان بارها در طول عمرش به زندان رفت. ما شاید بتوانیم نمونه‌های کمی را پیدا کنیم که این‌گونه فداکاری و جانبازی کرده باشند.

آشنایی او با انقلاب اسلامی ایران دیدگاه‌های او را نسبت به اسلام ارتقا داد کما اینکه قبل از آن هم کنشگر و مبلغ دینی و مذهبی بوده است اما وجوه انقلابی و سیاسی را به معنای عمیق، با انقلاب اسلامی ایران فهم می‌کند. مبارزه با ظلم و استکبار و تأکید بر خط اسلام ناب، موضوعاتی است که وی آن را با آشنایی با انقلاب اسلامی، به‌طور عمیق‌تری درک می‌کند.

حضرت آقا در توصیف ایشان «مصلح تقریبی» را به کار بردند. حقیقتا سیره ایشان، به‌گونه‌ای است که دعوتش به شیعه، مبتنی بر اعمال و رفتار است و یک دعوت تبلیغی نیست، چرا که مانند برخی از بیوت مراجع در ایران و عراق که مبلغانی را اعزام می‌کنند تا تبلیغات انجام دهند، رفتار نکرده است. گرایش به شیعه که در اثر فعالیت‌های ایشان روی داده، در اثر اقداماتی است که از سوی وی انجام شده و آن هم عمل به اسلام ناب بوده است. خدمتی که به مردم کرده‌، مبارزه‌ای که با ظلم داشته، ایستادگی که در برابر استعمار و استکبار از خود نشان داده و بیدارگری که انجام داده به اندازه‌ای جذاب بوده که مردم تلاش کرده‌اند رفتار او را تقلید کنند. فردی که پیرو مکتب پیامبر و اهل بیت است، جامعه‌ای را که محب مکتب پیامبر و اهل بیت بوده است، به سمت خود سوق می‌دهد و در نتیجه تمایزهای شیعه و سنی که به‌طور بسیار شدید در برخی جاها تقریر می‌شود، اساسا در آن جامعه وجود ندارد. اما در عین حال همان تمایزاتی که وجود دارد هم سبب گرایش افراد به او شده است. او حتی دفتر و تشکیلات آکادمیکی برای تبلیغ نداشته است. این یک نکته کلیدی است که بسیاری سعی می‌کنند روایت دیگری از ایشان نقل کنند؛ حال آنکه سبک شیخ در ارائه منحصربه‌فرد الگوی انقلابی موجب گرایش ارادی مردم به تشیع شده است. موج اول پس از پیروزی انقلاب اسلامی و موج دوم پس از جنگ 33 روزه رخ داده است. ایشان با استفاده از همان الگو و با توسل به آگاهی عمومی که نسبت به اسلام ناب ایجاد کرده سبب گرایش به تشیع شده است. جالب است که اساسا قصدی برای ساخت مساجد برای شیعیان نداشته، فقط حسینیه‌ای در زاریا ساخته که آن هم بعدها با خاک یکسان شد. حتی هیچ وقت سعی نکرد مسلمانان را به ساخت مساجد ویژه شیعیان ترغیب کند، یا دفتری راه بیندازد که سبب اختلاف‌افکنی شود. اهل سنت نزدیکی بسیار زیادی با وی داشتند. در خانواده ایشان هنوز افرادی هستند که اهل سنت هستند. همچنین ارتباطات گسترده‌ای با مسیحیت انقلابی برقرار کرده، به‌گونه‌ای که در نتیجه همین روابط، مسیحیان همراه وی، مراسماتی در ایام تاسوعا و عاشورا یا اربعین برگزار می‌کردند. حتی مراسم اربعینی که قبل از حادثه زاریا برگزار شد، بزرگ‌ترین مراسم بعد از پیاده‌روی اربعین عراق بود. در مناطقی در زاریا، مسیحی‌ها حتی برای شیخ و اطرافیانش هم گروه محافظ تشکیل دادند تا اگر قرار است زمانی حمله تروریستی انجام شود، مسیحی‌ها جان خود را فدا کنند. این امر نشانگر الگوی تعامل جهانی است که شیخ از آن برخوردار است.

شیخ زکزاکی سبک تبلیغی خاصی دارد که سبب جذب هرچه بیشتر مردم به اسلام و تشیع و شخصیت ایشان شده است. یکی از کارهای تبلیغی ایشان که موجبات وحشت وهابیون را فراهم کرد، برگزاری همایش پیاده‌روی اربعین بود. شرکت‌کنندگان در این همایش از موطن خود حرکت می‌کردند تا به زاریا در مسجد بقیه‌الله برسند.

این حرکت با فشار جریان تکفیری ارتش این کشور در حمله‌ای ناجوانمردانه منجر به شهادت خیل عظیمی از شیعیان شد. آنها همچنین شیخ را زخمی کردند و ربودند. 

از دیگر کارهای تبلیغی ایشان در جهت گسترش فرهنگ مقاومت در مقابل دسیسه‌های استکبار که می‌خواستند با تبلیغ قمه زنی، اسلام‌هراسی‌ کنند، اهدای خون به صورت رایگان توسط شیعیان نیجریه در روز اربعین و عاشورا بود. ایشان عملا عملیات تبلیغاتی و استکباری آنها را خنثی می‌کرد و از طرفی فرهنگ ایثار به همنوع را در جامعه دینی رواج می‌داد و زمینه شیعه شدن افراد زیادی را فراهم می‌کرد.

در کشور نیجریه به عنوان کشور اسلامی چون عقاید تکفیری بوکوحرام در جامعه حکومت می‌کرد و فرهنگ این کشور را بالاجبار تغییر داده بود، هنوز قشر زنان به عنوان قشر تأثیرگذار در جامعه شناخته نشده بود و فعالیت زنان محدود می‌شد به خرید مایحتاج خانه و شرکت در مراسم عروسی. ولی شیخ عقیده داشت زنان مانند مردان باید در جامعه حضور فعال داشته باشند. این فعالیت با تشکیل انجمن «سیستر فرون» به ریاست زینت ابراهیم همسر شیخ اداره می‌شد؛ مجموعه‌ای که عهده‌دار فعالیت‌های فرهنگی حرکت اسلامی بود و هم‌اکنون زنان در همه برنامه‌های دینی شرکت کرده و حضور فعال دارند.

شیخ وارد کار رسانه‌ای هم شد و از فضای مجازی و اینترنت و نشریه‌ها برای رساندن حرف اسلام استفاده کرد. کتاب‌های بسیاری از مبانی اسلامی را نیز ترجمه و چاپ کرد.

البته شیخ در مسیر تبلیغی و کارهای انقلابی خود متحمل مصائب بزرگی شد. یکی از آنها حادثه خونین «زاریا» است. اعضای نهضت اسلامی اول ماه ربیع رسم داشتند که پرچم بالای گنبد حسینیه بقیه‌الله را تعویض کنند اما به‌دلیل احساس خطری که دولت نیجریه از این نهضت داشت، به‌دنبال بهانه‌ای می‌گشت تا ضربه محکمی بر آنها وارد کند که متأسفانه تا حدودی هم در این زمینه موفق شد. آنها به این بهانه که اعضای نهضت سلاح در اختیار دارند، برای حمله بهانه‌سازی می‌کنند که بعدها در پیگیری حقوقی مشخص می‌شود واقعا هیچ سلاحی وجود نداشته است. اینچنین بود که یک حمله عجیب و خونین از لحاظ حقوق بشری  شکل می‌گیرد. این حمله به حدی وحشیانه بود که اصلا نمی‌توان تصاویر آن را نگاه کرد. آنچنان که خانواده شیخ و دختران وی می‌گویند این ماجرا تداعی حادثه عاشورا برای ما شده بود. چون هر اتفاقی که در کربلا رخ داد، در زاریا هم تکرار شد.

آمار رسمی اعلام‌شده از سوی حکومت، تعداد کشته‌شدگان را بالای 500 نفر اعلام کرد. آماری هم که اعضای نهضت اسلامی نیجریه تصریح کردند، به 1000 نفر می‌رسد. در این مراسم تمام معتمدان حتی از کشورهای اطراف حضور داشتند و یک اجتماع استراتژیک را تشکیل داده بودند. پس از آنکه حمله انجام می‌شود و کشتار وسیعی برجا می‌گذارد، برخی اجساد همچون خواهر شیخ سوزانده می‌شوند. بعد هم با لودر آنجا را با خاک یکسان می‌کنند. آرامگاه دو تن از پسران شیخ که در راهپیمایی روز قدس سال 2014 به شهادت رسیدند با خاک یکسان شد.

 4 پسر دیگر او هم در این حادثه شهید شدند. از حسینیه چیزی باقی نماند و شیخ و تعدادی از همراهانش به خانه‌ای در آن اطراف پناه می‌برند اما محل اختفای آنها شناسایی می‌شود. تیراندازی با هدف کشتن انجام می‌شود اما به لطف خدا شیخ و همسرش از این حملات در امان می‌مانند. یکی از تیرها به صورت شیخ اصابت می‌کند. به گونه‌ای که یکی از چشم‌هایش می‌افتد و خود دوباره آن را سر جایش می‌گذارد که البته بعدا نابینا می‌شود. چند ترکش هم به داخل شکم وی اصابت می‌کند. آنها هر کاری که می‌توانستند کردند. 7 گور دسته‌جمعی که 3 تا از آنها از سوی خودشان اعلام شده، کشف می‌شود. کشته‌شده‌ها را پشت کامیون قرار دادند و به‌ صورت دسته‌جمعی دفن کردند.

سفر شیخ زکزاکی به ایران می‌تواند  نشانه‌ای برای مؤمنین ایران باشد که سبب قوت قلب‌شان می‌شود چرا که شیخ نماد استقامت است. مؤمنان وقتی چنین استقامتی را می‌بینند و به این الگوها می‌نگرند، بر ایمان‌شان افزوده می‌شود.

پژوهشگر و فعال حوزه وحدت اسلامی *