محمدحسین کشاورزی: اقتصاد دریامحور از موضوعات مهمی است که می‌تواند موجب توسعه اقتصادی کشور شود؛ موضوعی که رهبر معظم انقلاب نیز بر آن تاکید ویژه دارند و اخیرا نیز در اجرای بند یک اصل۱۱۰ قانون اساسی و پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام، سیاست‌های کلی توسعه دریامحور را برای اقدام به روسای قوای سه‌گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کردند.

 بر اساس این ابلاغیه، قوه مجریه موظف است با کمک مجلس شورای اسلامی و قوه‌ قضائیه و با بسیج دستگاه‌های مسؤول، برنامه جامع تحقق این سیاست‌ها را شامل تقدیم لوایح، تصویب مقررات و اقدامات اجرایی لازم در مهلت 6 ماهه ارائه کند. دریاها بویژه دریاهای آزاد و اقیانوس‌ها از مواهب الهی، ذخایر و منابع سرشاری برای زمینه‌سازی رشد علم و فناوری، افزایش کار و ثروت، تأمین نیازهای حیاتی و تولید اقتدار برخوردارند و بستر مناسبی برای تمدن‌سازی هستند. ایران با موقعیت ممتاز جغرافیایی و قرار داشتن بین 2 دریا و برخورداری از هزاران کیلومتر سواحل و نیز جزایر و ظرفیت‌های فراوان بر زمین مانده، لازم است با حضور مؤثر در ساحل، فراساحل، دریا و اقیانوس و بهره‌گیری از آن به عنوان یک پیشران و محور توسعه کشور، برای احراز جایگاه شایسته منطقه‌ای و جهانی در بهره‌گیری از دریا اقدام کند.

توسعه دریامحور و اقتصاد مبتنی بر دریا، موضوع روزهای اخیر نیست و بارها بر آن تاکید شده است. به صورت کلی این اقتصاد که در ادبیات جهانی عموما با عنوان اقتصاد آبی یا Blue Economy شناخته می‌شود، در راستای استفاده پایدار از ظرفیت‌ منابع آبی برای رشد و توسعه اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت، ایجاد اشتغال و در نهایت افزایش تولید ناخالص داخلی است.

بر همین اساس نمی‌توان حوزه اقتصاد دریامحور را تنها منوط به مواردی نظیر شیلات و گردشگری دریایی دانست و مستلزم حمایت از صنایع وابسته به آب و دریا از جمله حمل‌و‌نقل دریایی، گردشگری دریایی، انرژی‌های تجدیدپذیر، آبزی‌پروری و شیلات، بیوتکنولوژی دریایی، زیست هواشناسی و معدن‌کاری دریایی است. با این احتساب اقتصاد دریا محور، راهبردی اساسی، توسعه‌ای و در نهایت تحول‌آفرین است.

* دریا راهی برای ارتباط با سایر کشورها

در همین راستا وزیر راه و شهرسازی گفت: اقتصاد دریامحور اگر در اولویت اول نباشد،  در اولویت دوم ‌و سوم هنگام مذاکرات ما با سایر کشورها و کشورهای همسایه است. مقامات مسؤول از ما درباره این صنعت و افق‌هایی که برای آن ترسیم کردیم سوال می‌پرسند و این نشان می‌دهد اقتصاد دریا دارای اهمیت زیادی برای کشورمان است.

مهرداد بذرپاش اظهار کرد: در حال حاضر هم‌پیوندی بر مبنای اقتصاد دریامحور بین کشورهای منطقه در حال شکل‌گیری است. اگر سال‌ها قبل در ارزیابی‌ها، یک صنعت به ‌عنوان قطب بزرگ یاد می‌شد امروز تعریف تغییر کرده و کشورهایی که از چندین کیلومتر ساحل برخوردارند،  اهمیت چندبرابری دارند. مرز دریایی ایران در سواحل جنوبی با داشتن ١٨۵٠ کیلومتر ساحل عمان و خلیج‌فارس و با احتساب سواحل شمالی حدود ۵۸۰۰ کیلومتر است. این بدان معناست که می‌توانیم در ۳۵ جزیره و سواحل شرایط راهبردی داشته باشیم که کم‌نظیر است.

وی با بیان اینکه با وجود تحریم‌ها، در چشمان سرمایه‌گذاران خارجی اشتیاق به مراوده با ایران دیده می‌شود، گفت: پیشنهادهای متعددی را از سوی سرمایه‌گذاران خارجی دریافت می‌کنیم و اتفاقات بزرگی در حال رقم خوردن است و آیندگان قضاوت‌های خوبی خواهند داشت.  نقش اقتصاد دریامحور در GDP آنقدر مهم است که کشورهای بدون ساحل نیز با مدل‌های جدید به دنبال نقش‌آفرینی در این حوزه هستند.

وزیر راه و شهرسازی از تصویب طرح هم‌پیوندی استان‌ها با سواحل کشور در دولت خبر داد و گفت: بر این اساس شهرهای ساحلی در اختیار استان‌های محصور در خشکی برای سرمایه‌گذاری قرار می‌گیرد. همین اتفاق بزرگ می‌تواند بسیاری از استان‌ها را که فاصله معناداری در تولید ثروت دارند توسعه دهد.  همچنین کشورهای خارجی را با یکی از استان‌ها پیوند می‌دهیم تا سرمایه‌گذاری خارجی از طریق این استان انجام شود.

* اقتصاد فراموش‌شده

با این حال اما استفاده از فرصت دریا در طول سال‌های گذشته مغفول مانده است. کارشناسان معتقدند اگر چه ایران بیش از 5800 کیلومتر نوار ساحلی جنوبی و شمالی، جزیره‌ای و رودخانه‌ای دارد اما متاسفانه سهم بسیار پایینی در تولید ناخالص داخلی از حوزه کسب و کارهای دریایی دارد. این در حالی است که پیشرفته‌ترین شهرها، توسعه‌یافته‌ترین کارخانه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی، در کنار سواحل شکل گرفته و بالندگی آن‌ کشورها را رقم می‌زند. 

شهریور سال گذشته سیاست‌های کلی برنامه هفتم از سوی رهبر معظم انقلاب ابلاغ شد که در بند ۱۱ آن به تحقق سیاست‌های کلی آمایش سرزمین با توجه به مزیت‌های بالفعل و بالقوه و اجرایی کردن موارد برجسته آن با توجه ویژه به دریا، سواحل، بنادر و آب‌های مرزی تاکید شد. همچنین سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور آذرماه ۱۴۰۱ بخشنامه خط‌مشی‌ها و چارچوب کلان برنامه هفتم توسعه را ابلاغ کرد که در موضوعات کلیدی آن، به رشد اقتصادی عدالت‌‌محور با رویکرد ارتقای بهره‌وری با تأکید بر اقتصاد دریامحور اشاره شد.

* مقایسه استفاده از ظرفیت ‌سواحل در کشورهای مختلف

نگاهی به فعالیت‌ها در عرصه ساحلی کشور نشان می‌دهد این فعالیت‌ها مربوط به محدوده‌های شهری، روستایی، تأسیسات بندری و نظامی است که تنها حدود 5 درصد از ظرفیت‌های سواحل کشور را تشکیل می‌دهد. این موضوع در حالی است که حدود 95 درصد این ظرفیت‌ها مورد توجه قرار نگرفته و به امان خدا رها شده‌ است.

با این حال اما نگاهی به سایر کشورها نشان می‌دهد در بسیاری از کشورهای جهان، سهم عمده‌ای از تولید ناخالص ملی از طریق دریا تامین می‌شود. گفتنی است بررسی میزان تولید ناخالص ملی کشورها حاکی از آن است که ویتنام و چین حدود 50 درصد از تولید ناخالص ملی خود را از طریق دریا تامین می‌کنند. این موضوع در حالی است که ایران تنها حدود 10 درصد از تولید ناخالص ملی خود را از این راه تامین کرده که با توجه به پتانسیل‌های موجود در کشور، رقم پایینی به شمار می‌رود.

 ایران حدود یک درصد اقتصاد دریایی دنیا را بدون احتساب منابع نفتی و گازی و حدود 5.2 درصد را با احتساب این منابع به خود اختصاص داده است. این در حالی است که از نظر پتانسیل موجود در اختیار کشور، جمهوری اسلامی از بین ۱۸۴ کشور در رتبه چهلم قرار دارد. این موضوع در حالی است که از نظر کسب درآمد، وضعیت مطلوبی نداشته و بیشترین فعالیت‌های اقتصادی در عرصه سواحل کشور متمرکز در محدوده شهرهای بزرگ ساحلی است.

موضوع دیگر، چالش توزیع نامتوازن جمعیت در کشور و نگاه تمرکزگرایی و عدم توجه جدی به پتانسیل‌ها، ظرفیت‌ها و منابع نواحی مرزی  بویژه در نواحی با مرز آبی است. به عنوان نمونه، 7 استان ساحلی ما که حدود ۲۵ درصد مساحت کشور را به خود اختصاص می‌دهند، تنها دربرگیرنده حدود ۱۰ درصد جمعیت کشور هستند. در حالی که بررسی‌ها نشان می‌دهد به ازای ایجاد یک شغل در بخش اقتصاد دریا، 4 شغل جدید ایجاد می‌شود که در مقایسه با سایر بخش‌ها بسیار قابل توجه است.

* چرا اقتصاد دریا اهمیت دارد؟

فرمانده معظم کل قوا ارتقای همه‌جانبه توان رزمی و تجهیزات دفاعی در نیروی دریایی و استمرار اقداماتی همچون دریانوردی در آب‌های دوردست و بین‌المللی را لازم دانستند و گفتند: استفاده از فرصت دریا و ظرفیت‌های عظیم آن باید به فرهنگ عمومی در کشور تبدیل شود.

رهبر انقلاب اسلامی با اشاره به سوابق دریانوردی ایرانیان در گذشته که باعث انتقال فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی به مناطق دیگر دنیا شد، خاطرنشان کردند: با وجود این سابقه و سواحل طولانی دریایی در شمال و بویژه جنوب ایران، فرهنگ استفاده از فرصت‌های دریا در کشور مورد غفلت واقع شده و باید به فرهنگ عمومی مردم تبدیل شود.

چندی پیش محسن رضایی، معاون وقت اقتصادی رئیس‌جمهور عنوان کرده بود: امروز برای دسترسی به دریا جنگ‌ها انجام می‌شود اما ایران به‌رغم اینکه دریا دارد از دریا هیچ استفاده‌ای نمی‌کند. باید از فرصت‌ها استفاده کنیم. برای سرعت و شتاب دادن به اقتصاد کشور،  باید بحث توسعه دریا‌محوری را در دستور کار قرار دهیم و از همه کارآفرینان، سرمایه‌گذاران و همه ایرانیان داخل و خارج از کشور درخواست داریم تا سرمایه و ایده‌های خود را درباره سواحل و دریاهای ایران به کار ببندند.  

حسین عباس‌نژاد، مدیرکل بنادر و دریانوردی هرمزگان نیز درباره اقتصاد دریا گفت: اقتصاد دریامحور نه تنها یک مدل تجاری پویا فقط برای اقتصاد دریایی است بلکه رویکردی نظام‌مند برای رشد فعالیت‌ها، پایداری زیست‌محیطی و زمینه مشارکت اجتماعی دستگاه‌های دولتی و ظرفیت‌های بخش خصوصی برای کمک به کسب ثروت، توسعه پایدار منطقه و ایجاد اشتغال مولد است.

همچنین حجت‌الله عبدالملکی، دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد با بیان موضوعات و‌ محورهای کلیدی توسعه دریامحور، توان اکولوژیک در برنامه‌ریزی‌های توسعه و اقلیم مناطق و نواحی ساحلی و ‌نوآوری و انرژی‌های تجدیدپذیر به تشریح ابعاد اقتصاد دریا در 4 بعد پیرامون دریا، بستر دریا، بطن دریا و سطح دریا پرداخت و گفت: بنادر، خطوط انتقال انرژی، شیلات و حمل‌و‌نقل دریایی در کنار ظرفیت‌های گردشگری دریایی ورزش‌های آبی و پهنه‌بندی‌های تولیدی ـ صنعتی، بانکرینگ، صنایع کشتی‌سازی و‌ فراساحلی و فرآوری محصولات دریایی بخش‌های مختلف اقتصاد دریامحور را به خود اختصاص داده ‌است.

* تمرکز بر حوزه اقتصاد دریا

دولت سیزدهم با توجه به تاکیدات رهبر معظم انقلاب بر موضوع اقتصاد دریامحور، سعی کرده است با اتخاذ تصمیماتی، ریل‌گذاری به سمت حوزه اقتصاد دریا انجام دهد. در همین راستا مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی اعلام کرد:  توسعه صنعت دریایی، تجارت ۱۱ میلیارد تنی بار در شبکه‌های کریدوری جهان، مدیریت تردد ۹۰ هزار کشتی اقیانوس‌پیما و صدها بندر مهم راهبردی را به همراه دارد.

وی به ملاقات‌های خود با مقامات کشورهای همسایه اشاره کرد و افزود: از ما درباره برنامه‌های ایران در موضوع صنعت دریا سوال می‌کنند، حتی برای توسعه همکاری با ایران در حوزه دریا ابراز تمایل دارند، بنابراین اقتصاد دریا که برنامه‌های جدید آن را اعلام خواهیم کرد در دستور کار جدی ایران قرار دارد.

بذرپاش با اعلام اینکه هم‌پیوندی جدیدی در حوزه اقتصاد دریا در منطقه در حال شکل‌گیری است، بیان کرد: برای ایران که بیش از ۵ هزار و ۸۰۰ کیلومتر ساحل دارد، شرایط کم‌نظیری مهیا شده تا از این ظرفیت استفاده کند. با وجود فشار دشمن در این شرایط حساس، اشتیاق کشورهای مهم برای رابطه با ایران را می‌توان دید.

وی گفت: اگر طرحی نو در شکوفا کردن این بخش در اقتصاد ایجاد کنیم، می‌توانیم برای آیندگان نیز برنامه داشته باشیم. این در حالی است که حتی کشورهایی که دریا ندارند، در حال دریافت مدل‌های جدید برای نقش‌آفرینی در حوزه اقتصاد دریا‌محور‌ هستند.

وی از رویکرد دولت سیزدهم در حمایت از حمل‌و‌نقل ترکیبی و ترانزیت خبر داد و گفت: حوزه ترانزیت برجستگی خاصی برای کشور دارد و این روزها که مجددا راه ابریشم برای ایران در حال احیاست، اعتقاد داریم که ترانزیت بیشتر از نفت می‌تواند برای کشور درآمدزایی داشته باشد.

بذرپاش ادامه داد: «توافقات بسیار خوبی در این زمینه انجام شده که به خاطر فشار بر شرکای ایران از رسانه‌ای کردن آن خودداری می‌کنم اما توسعه ترانزیت در دریا، جاده، ریل و هوا و رفع محدودیت‌های پروازی انجام‌ شده است که حتی برخی کشورهای همسایه از رفع این محدودیت‌ها و توسعه روابط تعجب کردند اما اعلام نمی‌کنیم».

هنوز اما هیچ اخباری مبنی ‌بر توجه به اقتصاد دریامحور و تغییر وضعیت روند استفاده از سواحل منتشر نشده و این سخنان تنها به منزله وعده تلقی می‌شود. البته اگر واقعا دولت و تیم اقتصادی‌اش، موضوع اقتصاد دریا‌محور را پیگیری می‌کنند، لازم است جزئیات آن در اختیار مردم قرار گرفته و مراتب استفاده از دریا آسان‌ شود تا بر این اساس نه‌تنها چرخ اقتصاد کشور به چرخش درآمده، بلکه موجب بهبود وضعیت اقتصادی مردمانی شود که در نوار ساحلی کشور سکونت دارند.

* غفلت از نقش دریا در اقتصاد کشور

محمدرضا رضایی‌کوچی، رئیس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی در این باره با بیان اینکه شرایط کشور ما از نظر دسترسی به آب‌های آزاد و وجود دریا در شمال و جنوب استثنایی است و بیش از 5800 کیلومتر نوار ساحلی داریم، اظهار داشت: طبعا با وجود چنین ظرفیت و مزیتی باید شاهد کمک شایان دریا به اقتصاد کشور باشیم. معمولا در کشورهای دنیا، شهرهای بزرگ با اقتصاد قوی در کنار نوار ساحلی قرار دارند.

رئیس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه تاکنون نتوانسته‌ایم بخوبی از اقتصاد دریا در کشور استفاده کنیم، عنوان کرد: متاسفانه نه‌تنها نتوانسته‌ایم بخوبی از اقتصاد دریایی کشور استفاده کنیم، بلکه حتی محروم‌ترین طبقه جامعه در نوار ساحلی سکونت دارند.

رضایی‌کوچی با تاکید بر اینکه باید فهم درستی از اقتصاد دریامحور و شناخت خوبی نسبت به این مفهوم در کشور ایجاد شود، اظهار کرد: بنادر ایران از نظر فیزیکی شرایط خوبی دارند اما به بهترین شکل از نقش تجاری آنها استفاده نشده است.

وی با اشاره به اینکه مقام معظم رهبری به‌درستی به مقوله اقتصاد دریامحور اشاره کرده‌اند، بیان کرد: سازمان بنادر و دریانوردی از ظرفیت‌های بسیار بالایی برخوردار است و می‌تواند در اقتصاد کشور نقش قدرتمندی ایفا کند و اقتصاد دریامحور با توجه به تاکیدات و منویات مقام معظم رهبری، نیازمند تبیین و تحقق است.

رئیس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه بر اساس منویات مقام معظم رهبری در حوزه اقتصاد دریامحور، باید به این مقوله در برنامه هفتم توسعه توجه جدی شود، گفت: در عین حال باید شاهد ارتقای جایگاه سازمان بنادر در رونق اقتصادی کشور باشیم.

رضایی‌کوچی درباره توجه به مقوله اقتصاد دریامحور در برنامه هفتم توسعه و همراهی مجلس با برنامه‌ها و اهداف سازمان بنادر و دریانوردی بیان کرد: ابتدا باید در لایحه برنامه هفتم توسعه، احکام خوبی از سوی دولت و وزارت راه برای سازمان بنادر و دریانوردی گنجانده شود و اگر این احکام ضعیف باشد، در کمیسیون عمران، کمیسیون تلفیق و صحن مجلس نسبت به این مساله تجدیدنظر شده و احکامی در نظر گرفته می‌شود که بتواند جایگاه سازمان بنادر و دریانوردی را ارتقا دهد.

* ابلاغ سیاست‌های کلی توسعه دریامحور از سوی رهبر انقلاب

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجرای بند یک اصل یکصدودهم قانون اساسی و پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام، سیاست‌های کلی توسعه دریامحور را برای اقدام به روسای قوای سه‌گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کردند.

 سیاست‌های کلی توسعه دریامحور به این شرح است: دریاها و خصوصا دریاهای آزاد و اقیانوس‌ها از مواهب الهی و ذخایر و منابع سرشاری برای زمینه‌سازی رشد علم و فناوری، افزایش کار و ثروت، تأمین نیازهای حیاتی و تولید اقتدار و بستر مناسبی برای تمدن‌سازی هستند. ایران با موقعیت ممتاز جغرافیایی و قرار داشتن بین 2 دریا و برخورداری از هزاران کیلومتر سواحل و نیز جزایر و ظرفیت‌های فراوان بر زمین مانده، لازم است با حضور مؤثر در ساحل، فراساحل، دریا و اقیانوس و بهره‌گیری از آن به عنوان یک پیشران و محور توسعه کشور، برای احراز جایگاه شایسته منطقه‌ای و جهانی در بهره‌گیری از دریا اقدام کند. از این رو سیاست‌های کلی توسعه دریامحور به شرح زیر تعیین می‌شود:

۱- سیاست‌گذاری یکپارچه امور دریایی و تقسیم کار ملی و مدیریت چابک و کارآمد دریا به منظور بهره‌گیری حداکثری از ظرفیت‌های دریا، برای احراز جایگاه شایسته جهانی و رتبه اول در منطقه

۲- توسعه فعالیت‌های اقتصادی دریامحور و ایجاد قطب‌های توسعه دریایی پیشران در سواحل، جزایر و پس‌کرانه‌ها به گونه‌ای که نرخ رشد اقتصادی در حوزه فعالیت‌های دریامحور (اقتصاد دریامحور) طی 10 سال همواره حداقل ۲ برابر نرخ رشد اقتصادی کشور باشد

۳- تسهیل و توسعه سرمایه‌گذاری و مشارکت داخلی و خارجی با ایجاد زیرساخت‌های لازم نرم‌افزاری و سخت‌افزاری (حقوقی، اقتصادی، زیربنایی و امنیتی)

۴- تدوین طرح جامع توسعه دریامحور با پهنه‌بندی دریا، کرانه و پس‌کرانه و تعیین سهم و جغرافیای جمعیت، تجارت، صنعت، کشاورزی و گردشگری، خصوصاً در سواحل و جزایر جنوب و بالاخص سواحل مکران با تاکید بر هویت ایرانی - اسلامی طی حداکثر یک سال پس از ابلاغ سیاست

۵- بهره‌برداری حداکثری و بهینه از ظرفیت‌ها، منابع و ذخایر زیست‌بوم دریایی با ممانعت از تخریب محیط‌زیست دریایی بویژه توسط کشورهای دیگر

۶- تأمین و ارتقای سرمایه انسانی و مدیریت متعهد و کارآمد و ایجاد پشتوانه علمی، آموزشی و پژوهشی برای توسعه دریامحور و زیست‌بوم نوآوری و فناوری دریایی

۷- توسعه همکاری‌های اقتصادی، تجاری و سرمایه‌گذاری در طرح‌های بزرگ مقیاس و دانش‌بنیان زیرساختی، تولیدی و خدماتی با کشورهای همسایه و سایر کشورها به منظور بهره‌گیری از ظرفیت‌های دریایی و حضور مؤثر در معابر بین‌المللی و دستیابی به موقعیت قطب‌های منطقه‌ای

۸- افزایش سهم کشور در حمل‌و‌نقل دریایی و ترانزیت با ایجاد و تقویت شبکه حمل‌و‌نقل ترکیبی

۹- حمایت از سرمایه‌گذاران بومی و محلی در طرح‌های توسعه‌ای و حمایت از فعالان اقتصادی و بنگاه‌های کوچک و متوسط جوامع محلی در حوزه‌های مختلف از جمله صیادی، کشاورزی، صنعتی و گردشگری.