عبدالرحمن مهری*: رهبر انقلاب اسلامی در دیدار دانش‌آموزان و دانشجویان (10/8/1402) با بیان لزوم حمایت همه‌جانبه جهان اسلام از مردم فلسطین و فشار بر رژیم غاصب صهیونیستی برای توقف جنایت‌هایش علیه مردم فلسطین، بر لزوم قطع روابط اقتصادی دولت‌های اسلامی با اسرائیل، بویژه توقف صادرات نفت و ارزاق به اسرائیل تاکید کردند. به نظر می‌رسد یکی از مخاطبان اصلی این بیانات، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه است، کسی که چند روز پیش از بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، در سخنان خود در اجتماع بزرگ مردم استانبول، اسرائیل را جنایتکار جنگی معرفی کرد؛ سخنانی که به ‌رغم لحن حماسی و توفانی، با توجه به روابط گسترده اقتصادی ترکیه با اسرائیل بویژه در حوزه انرژی، چیزی جز ژست‌ توخالی سیاسی نیست. 

به منظور درک بهتر نقش کشورهای اسلامی بویژه ترکیه در تامین انرژی اسرائیل، به چند نکته اشاره خواهم کرد.

1- خط لوله کرکوک - حیفا در فاصله سال‌های ۱۹۳۲ تا ۱۹۳۵ توسط شرکت نفت عراق ساخته شد. طول این خط لوله ۹۴۸ کیلومتر و قطر آن ۱۲ اینچ بود. از سال ۱۹۳۵ تا ۱۹۴۸ و شروع نخستین جنگ اعراب و اسرائیل در آن سال که منجر به توقف ارسال نفت از طریق این خط لوله شد، نفت میادین نفتی کردستان عراق از طریق این خط لوله به پالایشگاه حیفا ارسال و پس از تصفیه، به وسیله نفتکش‌ها به مقاصد مختلف اروپایی حمل می‌شد. پالایشگاه حیفا که در آن زمان در سرزمین‌های تحت قیمومت انگلیس قرار گرفته بود، نقشی استراتژیک در تامین سوخت کشتی‌ها و هواپیماهای انگلیسی و آمریکایی در طول جنگ دوم جهانی در منطقه مدیترانه داشت. 

2- ترکیه در مقایسه با کشورهای منطقه از منابع طبیعی سرشار بویژه نفت و گاز برخوردار نیست. برنامه اصلی این کشور به منظور جبران این امر و حفظ جایگاه ژئوپلیتیک خود در منطقه، تبدیل‌شدن به شاهراه اصلی انتقال کالا و انرژی از کشورهای منطقه به سواحل مدیترانه است. در این بین بندر جیحان مهم‌ترین نقش را در ترانزیت نفت از طریق ترکیه ایفا می‌کند. با احداث خط لوله کرکوک – موصل - جیحان و آغاز بهره‌برداری رسمی آن در سال ۱۹۷۰، این خط لوله به مسیر اصلی صادرات نفت شمال عراق (کردستان) تبدیل شد. از سوی دیگر در سال ۲۰۱۳ چند رشته خط لوله کوچک و فرعی، باعث اتصال تمامی میادین کوچک و بزرگ اقلیم کردستان به خط اصلی صادرات نفت به جیحان شد. هم‌اکنون ظرفیت این خط لوله ۹۷۰ کیلومتری (دوشاخه موازی ۴۰ و ۴۶ اینچ) ارسال روزانه ۱,۶ میلیون بشکه نفت خام به جیحان است.

3- از همان سال‌های دهه ۷۰ میلادی، زمزمه‌هایی مبنی بر صادرات نفت اقلیم کردستان از طریق بندر جیحان ترکیه به اسرائیل (حیفا) به وسیله نفتکش‌ها وجود داشت اما به دلیل روابط تنگاتنگ رژیم شاهنشاهی ایران با اسرائیل تا قبل از انقلاب اسلامی (۱۹۷۹) و تامین رسمی قسمت اعظم نفت اسرائیل از ایران از طریق نفتکش‌ها و همچنین تلاش صدام برای در دست گرفتن رهبری جهان عرب و ربودن گوی رقابت از مصر و عربستان که منجر به حفظ ظاهر ضداسرائیلی و طرفداری از پان عربیسم افراطی توسط وی شده بود، مدارک رسمی چندانی برای اثبات صادرات نفت کردستان عراق به اسرائیل در آن سال‌ها و حتی پس از انقلاب اسلامی ایران وجود ندارد. به نظر می‌رسد ترفند صدام، صادرات غیررسمی نفت اقلیم کردستان به اسرائیل تحت عنوان صادرات به ترکیه، قبرس و شرکت‌های چندملیتی خریدار نفت (تامین‌کنندگان نفت اسرائیل) بوده است.

4- با حمله آمریکا به عراق و سقوط صدام (۲۰۰۳)، اقلیم کردستان به صورت نیمه مستقل درآمد و دارای آزادی عمل سیاسی و اقتصادی و تجاری نسبتا مستقل از دولت مرکزی مستقر در بغداد شد. از سال ۲۰۰۷، مقامات محلی اقلیم کردستان اقدام به صادرات نفت خام خود به صورت مستقل از دولت مرکزی کرده‌اند که تمامی آن از طریق خط لوله کرکوک – موصل - جیحان انجام می‌شود. اخبار غیررسمی حکایت از صادرات ۷۰ درصد از نفت اقلیم کردستان به اسرائیل دارد (۳۵۰ هزار بشکه در روز). همچنین به نظر می‌رسد قیمت این نفت صادراتی بسیار ارزان‌تر از بازار بوده و در سوی مقابل لابی‌های یهودی در آمریکا، حمایت دولت آمریکا از اقلیم کردستان را تضمین می‌کنند. ریشه این گونه اقدامات اقلیم کردستان، همچنین روابط امنیتی و نظامی مشترک اقلیم با اسرائیل (مثل احداث چند پایگاه جاسوسی اسرائیل در اربیل) را می‌توان در این مطلب جست‌وجو کرد که یهودیان کردزبان، یکی از قدیمی‌ترین اجتماع‌های یهودی شرقی هستند. با مهاجرت قسمت عمده‌ای از آنان به اسرائیل، روابط شبکه‌ای آنان در محدوده اقلیم کردستان عراق- کردستان ترکیه - مناطق کردنشین ایران گسترش یافته است. در این بین رقابت بین کردستان عراق با دولت مرکزی عراق، زمینه فعالیت گسترده یهودیان آنجا را فراهم کرده است، هرچند در قسمت ایرانی، اکثریت یهودیان ساکن، دلبسته به ایران هستند.

از آوریل گذشته (۲۰۲۳) و به دنبال رای دادگاه بین‌المللی پاریس (وابسته به اتاق بازرگانی جهانی) که پس از ۹ سال مناقشه بین دولت عراق و ترکیه رای به غیرقانونی بودن خرید یا انتقال نفت اقلیم کردستان توسط ترکیه بدون رضایت و مجوز دولت مرکزی عراق داد، صادرات نفت اقلیم به اسرائیل فعلا متوقف شده است. 

5- اسناد منتشرشده در طول سال‌های جنگ داعش، نشان‌دهنده واسطه‌گری ترکیه بین داعش و اسرائیل برای صادرات نفت ارزان به دست آمده از مناطق تصرف‌شده توسط داعش در سوریه و عراق است. نفت میادین تحت کنترل داعش، با واسطه‌گری داماد اردوغان به شرکت پاورترانس ترکیه (تنها شرکت دارای مجوز صادرات نفت و گاز از طریق ترکیه) فروخته و از طریق بندر جیحان به اسرائیل صادر می‌شد. این مساله نخستین‌بار در سال 2015 توسط روسیه مطرح و در اسناد مربوط به آن در سال 2016 توسط وبگاه ویکی‌لیکس منتشر شد.

6- تاسیس خط لوله باکو – تفلیس - جیحان نیز موجب صادرات نفت دولت جمهوری آذربایجان از طریق ترکیه به اسرائیل شده است، بویژه پس از توقف صادرات از اقلیم کردستان، بر اساس داده‌های رسمی همچون بلومبرگ، هم‌اکنون روزانه بیش از ۱۵۰ هزار بشکه نفت خام توسط جمهوری آذربایجان و قزاقستان از طریق این خط لوله به اسرائیل صادر می‌شود (نفت صادراتی قزاقستان به اسرائیل، توسط نفتکش‌ها در دریای خزر حمل و ابتدا در باکو تخلیه می‌شود).

7- از سوی دیگر، شرکت پاورترانس ترکیه خریدار اصلی گازوئیل اضافی تولیدشده در پالایشگاه‌های اسرائیل است. این شرکت با خرید گازوئیل از اسرائیل و انتقال آن با کشتی به جیحان، اقدام به صادرات آن می‌کند، همچنین برنامه مشترک ترکیه و اسرائیل برای تاسیس شبکه خطوط لوله دریایی جیحان – لویاتان - عسقلان، باعث صادرات گاز اسرائیل از میدان گازی لویاتان به جیحان و همچنین تسریع در انتقال نفت خام و فرآورده‌های آن بین ترکیه و اسرائیل خواهد شد.

8- با توجه به این نکات به نظر می‌رسد به‌جای سخنرانی‌های حماسی و اقدامات سمبلیک مانند بازگرداندن سفیر، مهم‌ترین و موثرترین اقدامی که رجب طیب اردوغان می‌تواند علیه اسرائیل انجام دهد، دستور ممنوعیت بارگیری کشتی‌های نفتکش از جیحان به مقصد اسرائیل، همچنین توقف خرید گازوئیل از اسرائیل است. در صورت این اقدام، اسرائیل برای تامین حداقل ۶۰ درصد نفت خام مورد نیاز خود با مشکل جدی روبه‌رو خواهد شد. هرچند تجربه سال‌های اخیر ثابت کرده احتمال انجام این کار توسط اردوغان بسیار پایین است. رفتار اردوغان ثابت کرده است در پشت اقدامات پوپولیستی و سخنرانی‌های حماسی، آنچه بیش از همه برای وی اهمیت دارد، منفعت اقتصادی و تثبیت جایگاه و قدرت خود در رأس هرم قدرت ترکیه است.

کارشناس ارشد نفت و انرژی *