محمدحسین کشاورزی: توسعه روابط اقتصادی با سایر کشورها یکی از راه‌های رشد اقتصادی کشور محسوب می‌شود و به همین طریق نیز چرخ محرک اقتصاد که تولید است به گردش در می‌آید. به همین سبب نه تنها جایگاه کشور در حوزه دیپلماسی اقتصادی ارتقا پیدا می‌کند، بلکه دستاوردهای مهم اقتصادی نظیر افزایش تولید، بازاریابی محصولات، تامین نیازها، ارزآوری به کشور و... را به همراه خواهد داشت. بر همین اساس نگاهی به عملکرد دولت سیزدهم نشان می‌دهد جایگاه تجارت در رویکردهای اقتصادی دولت جایگاه ویژه‌ای داشته و برخلاف دولت قبل تمام قوا به روابط یکجانبه با غرب گره ‌زده نشده است. بر همین اساس دولت توانسته است موفقیت‌های بسیاری را در کارنامه تجاری خود به ثبت رسانده و روابط خود را با کشورهای عضو اوراسیا، کشورهای همسایه و قاره‌هایی همچون آفریقا و آمریکای لاتین افزایش دهد. این موضوع در حالی اتفاق افتاده که نه تنها روابط تجاری کشور افزایش پیدا کرده، بلکه ایران توانسته است نقش مهمی را در ترانزیت کالاهای خارجی از مسیر خاک خود ایفا کند.

* افزایش تجارت خارجی در سال جاری

همان‌طور که گفته شد تجارت خارجی یکی از مؤلفه‌های مهم رشد و توسعه اقتصادی کشور محسوب می‌شود. در واقع مدیریت اقتصاد در دنیای امروز، بدون مراودات تجاری و سهم یافتن و سهم دادن در بازار متقابل کشورها، امری غیرممکن و دست‌نیافتنی است. بر همین اساس نگاهی به عملکرد دولت سیزدهم نشان می‌دهد حجم تجارت خارجی در نیمه نخست سال جاری، حدود 54.6 میلیارد دلار و میزان وزنی آن نیز 85 میلیون و 300 هزار تن بوده است.

این موضوع در حالی است که با آغاز فعالیت دولت سیزدهم، نقش فروش نفت کاهش پیدا کرد و اتکای اقتصاد به افزایش تولید و تجارت با کشورهای مختلف بیشتر شد. بر همین اساس روند تجارت غیرنفتی طی سال‌های اخیر افزایشی شده و رو به فزونی رفته، به طوری که حجم مبادلات در نیمه نخست سال جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته، 23.78 درصد افزایش پیدا کرد که خود بیانگر اقدامات مثبت دولت در بخش اقتصادی کشور است.

* کاهش سهم صادرات نفتی کلید خورد

یکی از اقداماتی که در این 3 سال انجام شد، کاهش سهم درآمدهای نفتی بود. این موضوع در حالی است که در نیمه نخست سال جاری بیش از 67 میلیون و 700 هزار تن از انواع کالاهای غیرنفتی به ارزش 24 میلیارد و 144 میلیون دلار صادر شده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، از نظر وزنی حدود 30 درصد افزایش یافته است.

همچنین در بحث واردات نیز در نیم‌سال نخست سال 1402، میزان 17 میلیون و 600 هزار تن واردات به کشور انجام شده است که ارزشی معادل 30 میلیارد و 443 میلیون دلار دارد. بر همین اساس حجم واردات در این مدت نسبت به مدت مشابه سال گذشته، از نظر وزنی 6.89 درصد و از نظر ارزش نیز حدود 11.62 درصد رشد داشته است.

* نگاهی به عمده کالاهای صادراتی و وارداتی 

بر اساس بررسی‌های انجام شده در 6 ماهه نخست سال جاری، 3 قلم عمده کالاهای صادراتی شامل گاز طبیعی مایع‌شده با ارزش 2 میلیارد و 200 میلیون دلار، پروپان مایع‌شده با ارزش یک میلیارد و 600 میلیون دلار و بوتان مایع‌شده با ارزش یک میلیارد و 200 میلیون دلار بوده است. متوسط ارزش هر تن کالای صادراتی در این مدت نیز 256 دلار برآورد شده است.

در بین اقلام عمده کالاهای صادراتی، بیشترین افزایش به لحاظ ارزش در این مدت به گاز طبیعی مایع شده با میزان 124.79 درصد، گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی شکل مایع شده با 49.27 درصد و اوره با 41.12 درصد و بیشترین کاهش در ارزش کالاهای صادراتی به متانول با میزان 23.53 درصد، پروپان مایع شده با 18.84 درصد و میلگرد با 12.57 درصد، اختصاص داشته است.

همچنین بررسی کالاهای وارداتی به کشور در همین بازه زمانی حاکی از آن است که ذرت دامی با ارزش یک میلیارد و 700 میلیون دلار، گوشی تلفن همراه با ارزش یک میلیارد و 200 میلیون دلار و دانه سویا با ارزش یک میلیارد دلار، 3 قلم عمده کالاهای وارداتی بوده‌اند. گفتنی است متوسط ارزش گمرکی هر تن کالای وارداتی نیز 1729 دلار بوده است.

در بین اقلام وارداتی نیز بیشترین افزایش ارزش کالاهای وارداتی در بین ۱۰ قلم عمده به ترتیب شامل روغن خام سویا با رشد 188.53 درصدی، جو با رشد 1374.74 درصدی و گوشی‌های تلفن همراه با رشد 134.94 درصدی بوده است. همچنین بیشترین کاهش ارزش کالاهای وارداتی در بین ۱۰ قلم عمده در نیمه نخست امسال را برنج با میزان 49.78 درصد، گندم با میزان 49.23 درصد و روغن پالم با میزان 12.70 درصد، دارا بودند.

* مقاصد عمده کالاهای صادراتی و وارداتی

دولت سیزدهم با تغییر رویکرد خود از یکجانبه‌گری به چندجانبه‌گری، توانست ارتباطات دیپلماسی خود با سایر کشورها را گسترش دهد. همین امر نیز موجب شد تا بتواند حجم مبادلات تجاری خود با کشورهای مختلف را افزایش داده و اقتصاد داخلی کشور را معطل تصمیم‌های آمریکا و مذاکرات با غرب نگه ندارد.

نگاهی به مقاصد صادراتی و وارداتی موکد این موضوع خواهد بود، به طوری که مقاصد عمده کالاهای صادراتی ایران در مدت 6 ماهه نخست سال جاری، به ترتیب چین با ارزش 6.9 میلیارد دلار، عراق با ارزش 4.5 میلیارد دلار، امارات عربی متحده با ارزش ۳ میلیارد دلار، ترکیه با ارزش 2.4 میلیارد دلار و هند نیز با ارزش 1.1 میلیارد دلار بوده‌اند.

همچنین ۵ کشور عمده مبدأ کالاهای وارداتی نیز به ترتیب امارات عربی متحده با ارزش ۹ میلیارد دلار، چین با ارزش 8.8 میلیارد دلار، ترکیه با ارزش 3.3 میلیارد دلار، آلمان با ارزش 1.1 میلیارد دلار و هند با ارزش ۹۸۷ میلیون دلار بوده‌اند.

* تأمین کالاهای اساسی با واردات

یکی از راه‌های تامین کالاهای اساسی که تامین امنیت غذایی را در پی دارد، واردات محصولات استراتژیک است. در همین راستا محمد رضوانی‌فر، رئیس کل گمرک با اشاره به واردات کالاهای اساسی در نیم‌سال نخست سال جاری گفت: در این مدت ۱۱ میلیون تن انواع کالاهای اساسی به ارزش ۹ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار وارد کشور شد که با اختصاص 62.47 درصد از وزن و 29.95 درصد از ارزش کل واردات در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، افزایش 1.5 درصدی در وزن و کاهش 6.14 درصدی در ارزش داشته است.

بررسی‌ها حاکی است ذرت، دانه سویا، روغن دانه آفتابگردان، برنج، گندم، روغن خام سویا، جو و پالم اویل اقلام عمده کالاهای اساسی وارداتی به کشور بودند که در مجموع از نظر وزنی 55.23 درصد و از نظر ارزشی 19.73 درصد از کل واردات کشور را به خود اختصاص دادند.

* میزان رشد تجارت ایران و اوراسیا

بررسی‌ دقیق‌تر میزان تجارت خارجی ایران نشان می‌دهد از ابتدای سال جاری تا پایان آبان، 5 میلیون و 168 هزار تن کالا به ارزش 2 میلیارد و 344 میلیون و 100 هزار دلار بین ایران و 5 کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا تبادل شده است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، رشد 33.5 درصدی در وزن و رشد 14 درصدی در ارزش را به همراه داشته است.

یک موضوع مهم دیگر، میزان صادرات ایران به این 5 کشور بوده که مطابق بررسی‌ها، 2 میلیون و 778 هزار تن کالا به ارزش یک میلیارد و 74 میلیون دلار از ایران به این کشورها صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، حاکی از رشد 45 درصدی در وزن و رشد 20 درصدی در ارزش است.

همچنین 2 میلیون و ۳۹۰ هزار تن کالا به ارزش یک میلیارد و ۲۷۰ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار نیز از این میزان تجارت مربوط به واردات ایران از کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که نسبت به 8 ماه نخست سال گذشته با رشد ۲۲ درصدی در وزن و ۱۰ درصدی در ارزش همراه بوده است.

* میزان تجارت با کشورهای عضو اوراسیا

بررسی‌ها نشان می‌دهد در این مدت 8 ماه، روسیه با خرید یک میلیون و ۴۹۵ هزار تن کالای ایرانی به ارزش ۶۱۶ میلیون و ۲۴۶ هزار و ۲۱۰ دلار در رتبه اول مقصد صادراتی محصولات ایرانی قرار گرفته که نشان‌دهنده‌ رشد ۳۲ درصدی است. پس از روسیه، ارمنستان با 929.5 هزار تن کالا به ارزش ۲۷۱ میلیون و ۵۳۵ هزار و ۲۸۲ دلار در رتبه دوم قرار گرفته و رشد 3 درصدی را رقم‌ زده است. قزاقستان با ۳۰۵ هزار تن به ارزش ۱۲۳ میلیون و ۸۵۴ هزار و ۳۲ دلار و با رشد ۱۰ درصدی در جایگاه سوم این رقابت قرار گرفته است. همچنین قرقیزستان با ۳۶ هزار تن به ارزش 49.7 میلیون دلار و با رشد ۱۲ درصدی در جایگاه چهارم و بلاروس با 12.3 هزار تن کالا به ارزش ۱۲ میلیون و ۳۵۵ میلیون و ۲۶۱ دلار در رتبه پنجم قرار گرفته‌اند.

همچنین در رابطه با میزان واردات نیز روسیه با فروش 2 میلیون و ۲۳۵ هزار و ۶۵۵ تن کالا به ارزش یک میلیارد و ۱۳۹ میلیون و ۸۴۴ هزار و ۷۵ دلار و رشد ۱۲ درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته، در رتبه اول کشورهای صادرکننده به ایران قرار گرفته است. پس از روسیه، قزاقستان با ۱۰۶ هزار و ۳۷۱ تن به ارزش ۴۷ میلیون و ۶۱۶ هزار دلار در رتبه دوم، بلاروس با ۱۹ هزار و ۴۱۶ تن به ارزش ۴۳ میلیون و ۹۹۲ هزار دلار (رشد ۶۶ درصدی) در رتبه سوم و ارمنستان با 8 هزار و ۶۵۷ تن کالا به ارزش ۳۴ میلیون و ۵۰۶ هزار و ۲۸۹ دلار (رشد ۲۸۳ درصدی) در رتبه چهارم قرار گرفته‌اند. قرقیزستان هم با هزار و ۹۴۳ تن کالا به ارزش 4 میلیون و ۴۴۲ هزار و ۴۶۴ دلار (رشد ۴ درصدی) در رتبه پنجم این رتبه‌بندی قرار گرفته است. 

* استفاده از ظرفیت قاره سیاه

یکی دیگر اقدامات دولت سیزدهم، ارتباط بیشتر با قاره آفریقا بوده است. این در حالی است که این قاره از ظرفیت‌های بسیاری برخوردار است که نگاه استراتژیک به آن و توسعه روابط می‌تواند مزیت‌های مهم اقتصادی را به همراه داشته باشد. قاره آفریقا با جمعیت 1.3 میلیارد نفری که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2060 به 2.75 میلیارد نفر افزایش یابد، در 4 سال آینده بازاری با جمعیتی بیش از مجموع جمعیت‌ کشورهایی نظیر هند و چین خواهد داشت.

بررسی‌ها نشان می‌دهد صادرات کشور در 7 ماهه نخست امسال به قاره آفریقا 1.2 میلیون تن کالا به ارزش 434 میلیون دلار بوده که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، 33 درصد در وزن و 53 درصد در ارزش کاهش داشته است. در واقع نه‌تنها حجم کالای صادراتی کاهش یافته، بلکه ارزش کالای صادراتی نسبت به سال قبل نیز بیش از پیش نزولی شده است. در واقع پایین ‌بودن قدرت خرید کشورهای آفریقایی، کاهش تورم جهانی و همچنین اعمال سیاست‌های کنترل ارزی در ایران، در کاهش ارزش کالاهای صاداتی کشور نقش اصلی را ایفا کرده است.

از نظر ارزش صادرات، غنا نخستین مقصد کالای ایرانی در قاره آفریقا در 7 ماه اول سال جاری بوده به طوری که ارزش صادرات به این کشور برابر با ۱۱۶ میلیون دلار بوده است که نشان از سهم ۲۸ درصدی غنا از مجموع صادراتی ایران به قاره آفریقا دارد. گفتنی است میزان صادرات ایران به غنا در مدت مشابه سال گذشته ۱۱۱ میلیون دلار بوده است. بنابراین با وجود کاهش ارزش صادرات به قاره آفریقا، میزان صادرات به غنا 4.5 درصد افزایش یافته است.

آفریقای جنوبی دومین مقصد کالای ایرانی در این مدت بوده به‌گونه‌ای که ارزش صادرات به این کشور 89.5 میلیون دلار بوده در حالی که در 7 ماهه پارسال 247.6 میلیون دلار بوده است. تانزانیا با 61.4 میلیون دلار، نیجریه با 46.5 میلیون دلار، موزامبیک با ۴۰ میلیون دلار، کنیا با 28.3 میلیون دلار، سومالی با 16.5 میلیون دلار، سودان با 7.1 میلیون دلار، لیبی با 5.5 میلیون دلار، جیبوتی با 5.1 میلیون دلار، الجزایر با 4.9 میلیون دلار، کنگو با 3.4 میلیون دلار و ساحل عاج با 3.4 میلیون دلار به ترتیب مقاصد بعدی برای فروش کالای ایرانی بودند.

از لحاظ وزن صادرات، آفریقای جنوبی نخستین مقصد کالای ایرانی در قاره آفریقا در 7 ماهه ابتدای امسال بوده به طوری که وزن صادرات به این کشور برابر با ۲۷۶ هزار تن بوده است که نشان از سهم ۲۳ درصدی آفریقای جنوبی از مجموع صادراتی ایران به قاره آفریقا دارد. بعد از آفریقای جنوبی به ترتیب کشورهای غنا با ۲۳۲ هزار تن، تانزانیا با ۲۱۴ هزار تن، موزامبیک با ۱۴۸ هزار تن و نیجریه با ۱۲۳ هزار تن مقاصد بعدی برای فروش کالای ایرانی بودند.

واردات ایران از قاره آفریقا در 7 ماهه امسال هم 38.1 هزار تن کالا به ارزش 47.4 میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه پارسال، ۴۲ درصد در وزن و ۲۱ درصد در ارزش با کاهش همراه بوده است. ارزش هر تن کالای وارداتی ایران از قاره آفریقا برابر با ۱۲۴۴ دلار بوده است.

آفریقای جنوبی نخستین کشور آفریقایی برای صادرات کالا به ایران از نظر ارزش در 7 ماهه ابتدایی امسال با ارزش 11.5 میلیون دلار بوده؛ در حالی که از لحاظ وزنی با ۶ هزار تن سومین کشور بوده است. نکته مهم اینکه، این کشور در مدت مشابه از نظر ارزشی سومین کشور با ارزش ۶ میلیون دلار بوده و از نظر وزنی چهارمین کشور با وزن یک هزار تن بوده است. زامبیا با 6.4 میلیون دلار، غنا با 5.9 میلیون دلار، تانزانیا با 5.4 میلیون دلار، سیشل با 5.3 میلیون دلار، کنیا با 5.2 میلیون دلار، اوگاندا با 2.9 میلیون دلار، کنگو با 1.7 میلیون دلار و اتیوپی با یک میلیون دلار به ترتیب کشورهای طرف معامله برای فروش کالا به ایران بودند.

با این حال لازم و ضروری است ایران در چارچوب نقشه جامع ارزی - تجاری، نسبت به تهیه نقشه تجاری مناسب با کشورهای قاره آفریقا اقدام کند؛ موضوعی که مورد توجه دولت سیزدهم قرار گرفته و امید می‌رود روند مناسبات تجاری با قاره آفریقا گسترش یابد.

* رشد 19.5 درصدی میزان ترانزیت خارجی

ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی که دارد، می‌تواند نقش مهمی را در مسیرهای ترانزیتی ایفا کند. کشورهایی با موقعیت ژئوپلیتیک که محل تقاطع محورهای مواصلاتی و در میان بلوک‌های سیاسی متفاوت قرار دارند، می‌توانند با اعمال سیاست‌های درست و تامین امنیت ترانزیت، در سود حاصل از همه معاملات شریک باشند و این برتری را در عرصه‌های سیاسی نیز ایجاد کنند. با این حال اما به‌رغم تاکیدات مکرر رهبری، این موضوع در دولت‌ گذشته کمتر مورد توجه قرار گرفت و حجم ترانزیت از مسیر ایران در سال 1399، به میزان 5.4 میلیون تن نزول کرد اما اکنون دولت سیزدهم توانسته است مجددا روابط اقتصادی خود با سایر کشورها را گسترش دهد و با برقراری امنیت جاده‌ای و توسعه مناطق ویژه اقتصادی، رشد حجم ترانزیت را رقم بزند.

بر اساس آمار منتشر شده از گمرک ایران، میزان ترانزیت خارجی از مسیر ایران طی 8 ماه سال جاری، نسبت به مدت مشابه سال گذشته 19.54 درصد افزایش داشته است. این موضوع نشان می‌دهد دولت سیزدهم برخلاف دولت قبل، به جای تکیه‌ کردن بر مذاکرات با غرب و توسعه روابط تک‌جانبه باخت - برد، سعی‌ بر گسترش روابط خود با سایر کشورها داشته و با اعمال رویکردی چندجانبه توانسته بر تحریم‌های اقتصادی آمریکا فایق آید.

نمونه‌ای از این اتفاق، همین میزان ترانزیت خارجی است. در واقع دولت سیزدهم با اهتمام به موقعیت جغرافیایی کشورمان و ایجاد فضای امن ترانزیتی، بدون هیچ مبادله تجاری توانسته است برای خود منفعت اقتصادی ایجاد کند. بر همین اساس می‌توان مدعی بود تکیه دولت تنها بر فروش نفت نبوده و از راه‌های دیگر نیز برای ارزآوری به کشور استفاده می‌کند.

* نقش‌آفرینی مناطق ویژه اقتصادی

بررسی گزارش گمرک نشان می‌دهد در 8 ماه نخست سال جاری گمرکات منطقه ویژه شهید رجایی بندر عباس، پرویزخان، باشماق، بازرگان، بیله‌سوار، بندر لنگه، جلفا، سرخس، آستارا و منطقه ویژه اقتصادی بندر آستارا، 10 گمرک عمده مبدأ ترانزیت خارجی بوده‌اند. گفتنی است مجموع کل ترانزیت خارجی از کشور در این مدت زمان، 10.9 میلیون تن بوده است.

دولت سیزدهم با اتخاذ چنین سیاستی، توانسته است ارتباطات خوبی با سایر کشورها نظیر کشورهای همسایه برقرار کند و همچنین میزان استفاده از مناطق اقتصادی خود را نیز افزایش دهد. بر همین اساس در بین گمرکات یاد شده، میزان ترانزیت خارجی از گمرکات پرویزخان، منطقه ویژه اقتصادی بندر آستارا و باشماق به ترتیب 215، 91 و 36 درصد افزایش یافته است. همچنین گفتنی‌ است با ادامه این روند، حجم ترانزیت از ایران تا انتهای سال 1402، از 14 میلیون تن نیز فراتر خواهد رفت.

* حجم ترانزیت در دولت تدبیر و امید

دهه 90 را به عنوان دهه رکود اقتصادی می‌دانند؛ دهه‌ای که اقدامات اقتصادی دولت نه‌تنها منجر به افزایش تورم و کاهش قدرت خرید مردم شد، بلکه جایگاه اقتصادی کشور را نیز تحت‌الشعاع قرار داد. میزان ترانزیت خارجی از مسیر ایران نیز یکی مولفه‌های اقتصادی بود که از این قضیه مستثنا نماند. این موضوع در حالی است که در ابتدای آغاز فعالیت دولت دوازدهم در سال 1396، حجم ترانزیت خارجی از مسیر ایران 10.9 میلیون تن بود که در انتهای فعالیت دولت در سال 1399 به میزان 5.4 میلیون تن کاهش یافت.

با آغاز فعالیت دولت سیزدهم و تغییر سیاست‌های کلان اقتصادی، این موضوع نیز تحت‌الشعاع قرار گرفت. حجم ترانزیت خارجی از مسیر ایران در نخستین سال فعالیت دولت سیزدهم به 12.6 میلیون تن رسید. گفتنی‌ است رشد ترانزیت خارجی تنها منوط به سال اول فعالیت دولت مردمی نبود و پس از آن در سال 1401 نیز به 12.9 میلیون تن ترانزیت رسید.