فرش دستباف به دلیل پایین بودن هزینه اشتغال‌زایی و ارزآوری بی‌قید و شرط با سایر صنایع ایرانی متفاوت است اما افت شدید در صادرات این کالا می‌تواند پایانی تلخ بر یک صنعت چندصد ساله باشد. بر اساس آمارها، سال ۱۳۷۳ میزان صادرات غیرنفتی کشور ۴ میلیارد و ۸۲۴ میلیون دلار بود که سهم صادرات فرش ۴۴ درصد یعنی معادل ۲ میلیارد و ۱۱۲ میلیون دلار بود. اگرچه از سال ۱۳۷۴ به این سو صادرات فرش دستباف کمتر از سال‌های قبل خود شد اما هرگز به کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار نرسید و با توجه به میزان صادرات غیرنفتی ایران در آن سال‌ها که ارقامی بین ۵ تا ۷ میلیارد دلار بود، رقم قابل توجهی نیز محسوب می‌شد. از سویی با توجه به کیفیت فرش ایرانی، همواره اولین کشور صادرکننده این محصول بودیم اما زوال فرش ایرانی با ورود به دهه ۹۰ و تشدید تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران کلید خورد، تا جایی که ارزش صادرات فرش دستباف ایران از 427.3 میلیون دلار در سال ۱۳۹۱ به ۲۹۰ میلیون دلار در سال ۹۴ رسید. در ادامه نیز پس از خروج آمریکا از برجام و قرار گرفتن فرش ایرانی در اولین لیست تحریمی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده آمریکا، صادرات فرش ایرانی به کمتر از ۱۰۰ میلیون دلار رسید، به گونه‌ای که صادرات این کالا در سال ۹۸ کمتر از ۷۳ میلیون دلار بود. در ادامه نیز با تحریم‌های داخلی که دست به دست تحریم‌های خارجی داد، کار برای فرش ایرانی به جایی رسید که در سال ۱۴۰۱ تنها 50.7 میلیون دلار از این کالا صادر شد؛ رقمی که ۷۸ درصد کاهش نسبت به سال ۹۷ و نزدیک به ۹۸ درصد کاهش (به قیمت جاری) نسبت به سال ۷۳ را نشان می‌دهد. همچنین طی نیمه نخست امسال تنها ۳۲ میلیون دلار فرش دستباف صادر شده که پیش‌بینی می‌شود صادرات فرش دستباف امسال نسبت به پارسال با افت حدود ۲۰ درصدی مواجه شود.

* جایگزینان ایران

طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲ در بازار تجارت جهانی فرش دستباف به صورت میانگین بیش از ۱۵۰ کشور صادرکننده وجود داشته است. طی سال ۲۰۲۲، کشورهای هند با ۳۱۰ میلیون دلار و سهم حدود 30.3 درصد از کل صادرات فرش، چین با 93.1 میلیون دلار و سهم حدود 9.1 درصد از کل صادرات فرش و مصر با 89.8 میلیون دلار با سهم حدود 8.8 درصد از کل صادرات، ۳ کشور عمده صادرات فرش دستباف طی سال‌های مزبور بوده‌اند. پس از این کشورها نپال با سهم حدود 8.3 درصد، پاکستان با سهم حدود 7.7 درصد و ایران با سهم 7.4 درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. 71.5 درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان توسط این ۶ کشور تأمین می‌شود.

این در حالی است که آمارها حاکی از این است که ایران در سال ۲۰۱۱ حدود 25.5 درصد از عرضه فرش دستباف در بازارهای جهانی را به خود اختصاص داده که بیشترین متوسط سهم سالانه جهانی از بازار فرش در دوره ۲۰۱۱ تا۲۰۲۲ بوده است. سهم ایران از صادرات فرش دستباف در دوره ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲ کاهش یافت و از 25.5 درصد به 7.4 درصد رسید، بر عکس سهم رقبای ایران از جمله هند، چین، نپال و پاکستان در حال افزایش بوده است، به نحوی که کشور هند توانسته سهم خود را از ۱۵ درصد در سال ۲۰۱۱ به 30.3 درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش دهد. البته صادرات هند تغییر قابل توجهی نداشته و دلیل افزایش سهم هند از بازار صادرات جهانی، کاهش قابل توجه صادرات ایران بوده است.

عبدالله بهرامی، مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های تولیدکنندگان فرش دستباف در این‌باره می‌گوید: در طول ۱۰۰ سال گذشته یک تاجر فرش ایرانی هرگز در خارج از کشور سرمایه‌گذاری نکرده و همیشه از این محل ارز به کشور بازگشته است؛ بدون اینکه ناظری وجود داشته باشد، این چرخه در حال فعالیت بوده است. بهرامی تاکید می‌کند: دولت باید از تولید حمایت و در بخش فرآوری فرش سرمایه‌گذاری کند و تسهیلات دهد؛ حمایت از صنعت فرش خیلی ساده است اما همین فرآیند ساده را به قدری سخت کرده‌اند که وقتی وارد حوزه تولید و صادرات می‌شوید، می‌بینید صادرات فرش ضدارزش شده و به مثابه قاچاق است. وی می‌گوید: وقتی یک کارگاه قالیبافی بسته و قالیباف وارد شغل دیگری شد، فعال‌سازی مجدد این کارگاه سخت است، زیرا کار قالیبافی کار ساده‌ای نیست و پیچیدگی‌های خود را دارد.