این روزها اگرچه کتاب فیزیکی هنوز علاقه‌مندان خودش را دارد و خواندن کتاب فیزیکی، همچنان لذتی خاص و منحصربه‌فرد است اما نمی‌شود رشد و گسترش استقبال از کتاب‌های دیجیتال را ندید و منکرش شد. طبیعی است که با رشد و گسترش  شبکه‌های اجتماعی، نرم‌افزارها و برنامه‌ها بسیاری از افراد، کتاب الکترونیک را به کتاب فیزیکی ترجیح می‌دهند و آن را مناسب‌تر از کتاب فیزیکی می‌دانند؛ کتاب‌هایی که می‌شود آنها را  با کامپیوتر و تلفن همراه مطالعه کرد. این شکل مطالعه نیز نیاز به فناوری خاص خودش را دارد؛ ابزارهای کتابخوان، نحوه نمایش فونت و فناوری مجزایی که تمام جوانب خواندن اینگونه کتاب‌ها را فراهم کرده باشد. به‌ هر حال حالا دیگر بسیاری کشورها در حوزه کتاب و نشر  از فضای  نرم‌افزار و شبکه‌های اجتماعی و کتاب الکترونیک عبور کرده‌اند و اکنون به هوش مصنوعی رسیده‌اند که بی‌گمان در فرآیند و نتیجه  ابزارهایی که در هر حوزه تولید خواهد شد، اثر خواهد داشت.

 بر اساس آمار مرکز پژوهش‌های مجلس، سال ۱۳۹۶ گردش مالی کتاب الکترونیک در کشور حدود ۲۰ میلیارد تومان بود که سال ۱۴۰۱ به رقم ۲۵۰ میلیارد تومان افزایش یافت. این در حالی است که بر اساس اعلام دبیر انجمن فعالان کتاب دیجیتال، در بسیاری از کشورهای پیشرفته سهم گردش مالی کتاب دیجیتال نسبت به کتاب چاپی تا ۳۵ درصد است؛ در حالی که در ایران این سهم ۷ درصد برآورد می‌شود. به نظر می‌رسد این میزان اختلاف، به مسائل حقوقی، فضای انتشار شکننده و قراردادهای غیرشفاف مرتبط است.

اساسا مبحث کتاب‌های الکترونیک از جمله مواردی است که روز به روز با پیشرفت تکنولوژی مسیرش متفاوت خواهد شد و می‌شود آن را یکی از غیرقابل پیش‌بینی‌‌ترین موارد در حوزه کتاب دانست.

این موضوع در صنعت نشر سایر کشورها که مدت‌هاست از چالش‌های مربوط به نشر الکترونیک گذشته‌اند، شکل جدی‌تری به خود گرفته و حتی به بهره‌مندی بحث‌برانگیز از هوش مصنوعی در صنعت نشر رسیده است.

اما اینکه انتشار کتاب‌های الکترونیک در ایران مانند کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته هنوز آنچنان که باید و شاید توسعه و رشد پیدا نکرده است، دلیل مهمی دارد. در قوانین جاری کشور از کتاب‌های الکترونیک حمایت کافی نمی‌شود، البته دلیل اینکه کتاب کاغذی نیز مانند کتاب الکترونیک در ایران با چالش توسعه‌ای روبه‌رو است، همین روزآمد نبودن قوانین است، زیرا مجازات متخلفان و کسانی که به تکثیرهای غیرقانونی کتاب کاغذی و الکترونیک در فضای مجازی اقدام می‌کنند، مجازات‌های بازدارنده‌ای نیست؛ به‌ عبارت دیگر وقتی مجازات‌های پیش‌بینی شده در قانون حمایت از مؤلفان و مصنفان، بیشتر جنبه حیثیتی مانند حبس دارد و ابزاری برای جبران خسارت فرد ذی‌حق پیش‌بینی نشده است، به‌ طور طبیعی خیلی از افراد ذی‌حق مانند ناشر و پدیدآورنده وقتی می‌بینند مجازات متخلف یا فردی که کتاب را به‌ صورت غیرقانونی منتشر کرده، تنها حبس است و خسارت ناشی از این تخلف برای آنها جبران نمی‌شود، به ‌طور طبیعی انگیزه خود را برای طرح شکایت، تقبل هزینه‌های دادرسی و شکایت از دست می‌دهند.

به‌ طور طبیعی وقتی از کتاب چاپی حمایت درست و کاملی نشود، این اتفاق در کتاب الکترونیک نیز به صورت اولی‌تر و بیشتر خودش را نشان می‌دهد و از این آثار نیز به طبع همان آثار، حمایت کاملی نمی‌شود. علاوه بر این کتاب چاپی برای تولید، نیاز به مقوا، کاغذ، هزینه چاپ، انبار و محل عرضه فیزیکی دارد اما کتاب الکترونیک بسیاری از هزینه‌های تولید و نگهداری کتاب کاغذی مانند مکان فیزیکی برای نگهداری و عرضه را ندارد، از سویی با توجه به انتشار کتاب الکترونیک در فضای مجازی، این محیط بسیار آسیب‌پذیرتر از فضای حقیقی است. با توجه به همه این موارد حالا وزارت ارشاد تلاش دارد با وضع قوانین درست و حمایت از ناشران و پدیدآورندگان کتاب، بستر رفع مشکلاتش را فراهم و تلاش کند کتاب فیزیکی و الکترونیک هر یک بتواند در مسیری بدون چالش همگام با پیشرفت تکنولوژی مسیر رو به جلو را طی کند و به دست علاقه‌مندان قالب‌های مختلف کتاب برسد.

هوش مصنوعی اکنون در کشورهای پیشرفته دنیا دست‌کم  دارای 2 اثر مهم بر حوزه نشر است؛ نخست، تأثیر بر تولید محتوا که در ساده‌ترین شکل ممکن بسیاری از افراد با استفاده از ابزار «چت‌جی‌پی‌تی»، در گفت‌‌و‌گو با این ربات محتوای تولید کتاب‌های مختلف را فراهم می‌کنند و عملا فرآیند تولید محتوا و پژوهش وارد مسیری متفاوت شده است. این ابزار، تولید محتوا انجام می‌دهد و بعید نیست در آینده نزدیک به کمک این ابزار، کتابی تالیف کنیم که تاریخچه نشر را جمع‌آوری کند؛ بنابراین یکی از نقاطی که هوش مصنوعی می‌تواند در آن اثر بگذارد، محتواست.

از سوی دیگر می‌توان انتظار داشت هوش مصنوعی بر ابزارهایی که مربوط به حوزه کتاب است، تاثیری جدی و قابل تامل داشته باشد. 

مثالی که بسیاری از افراد در حوزه هوش مصنوعی از آن استفاده می‌کنند، این است که زمانی که سینما وارد زندگی بشر شد، آنقدر برای مردم عجیب بود که وقتی قطار در صحنه‌ای از فیلم حرکت می‌کرد، مردم می‌ترسیدند و فرار می‌کردند؛ در واقع تشخیص نمی‌دادند این چیزی که می‌بینند واقعی نیست.‌ هوش مصنوعی هم همین است؛ در حال حاضر انشعاب‌های هوش مصنوعی در دنیای متاورس، عجیب و دست‌نیافتنی به ‌نظر می‌رسد اما در آینده عادی خواهد شد و بر نحوه کتابخوانی اثر خواهد گذاشت.

براساس داده‌های اولیه دفتر «آزادی فکری»، چالش‌های گزارش‌شده حوزه کتاب ۲۰ درصد افزایش یافته و رکورد سال ۲۰۲۲ را پشت سرگذاشته است، بنابراین جی بی‌پریتزکر، فرماندار ایلینویز، لایحه‌ای را امضا کرد که در آن بودجه ایالتی برای کتابخانه‌هایی که کتاب‌ها را به دلایل حزبی حذف می‌کنند، نگه می‌دارد. با این حال، این امر مانع از آن نشد که برخی کتابخانه‌های ایالتی به‌ دلیل ممنوعیت کتاب، عضویت خود را از انجمن کتابخانه‌های آمریکا (ALA) پس بگیرند. با وجود تشدید تنش‌ها، سازمان‌هایی مانند PEN آمریکا به مبارزه خود برای «آزادی خواندن» ادامه دادند و پیروزی قابل‌توجهی در جلوگیری از قانون جدید ایالت آیووا به ثبت رساندند تا کتاب‌هایی که جنسیت را به تصویر می‌کشد، تا کلاس ششم ممنوع شود.

* فشارهای مالی و تغییرات ساختاری

اکنون و در شرایطی که نخستین ماه از سال 2024  هم دارد طی می‌شود، صنعت نشر دنیا همچنان با چالش‌هایی جدی دست و پنجه نرم می‌کند و مهم‌ترین آن ایجاد تعادل بین جنبه‌های سنتی نشر با ظرفیت مخرب فناوری‌های نوظهور است. بحث درباره نقش هوش مصنوعی در نشر همچنان یک موضوع داغ باقی می‌ماند، زیرا این صنعت به‌ دنبال راه‌هایی برای استفاده از مزایای آن و کاهش اختلالات احتمالی است. از آنجا که کتابخانه‌های سراسر جهان در تلاش برای پرکردن شکاف دیجیتال، دیجیتالی کردن سوابق تاریخی و ارائه سرپناه به بی‌خانمان‌ها هستند، تمرکز بر مشارکت جامعه، پایداری و سازگاری با فناوری، اهمیت بیشتری می‌یابد. به ‌نظر می‌رسد سال جدید، سالی حیاتی برای صنعت نشر کتاب باشد، زیرا نتایج آن، آینده صنعت نشر، دسترسی آزاد به اطلاعات و پذیرش فناوری‌های جدید را شکل می‌دهد.

* اقتصاد کتاب و نقش  استارتاپ‌های داخلی بر این حوزه 

زمانی عبارت استارتاپ در ایران جذاب شده بود و همه دوست داشتند استارتاپ ایجاد کنند. استارتاپ‌ها نقش زیادی در حوزه کتاب داشتند. در کشور خودمان در حوزه فروش اینترنتی و فروشگاه‌های کتاب الکترونیک و شبکه‌های اجتماعی، استارتاپ‌های کوچک وارد شدند و آن را توسعه دادند و به مرور در حوزه «اقتصاد کتاب» هم به ‌عنوان بازیگران جدی نقش‌آفرینی کردند.

بزودی تاثیری که استارتاپ‌ها بر کتاب‌فروشی‌های قدیمی و سنتی خواهند داشت با فناوری هوش مصنوعی مشخص خواهد شد، البته در کشورهای پیشرفته‌تر، این اتفاق سریع‌تر رخ می‌دهد و در کشورهایی مانند ایران هم خودش را نشان خواهد داد.

دنیای هوش مصنوعی بسیار نمادین و با سرعت زیاد همه چیز را تغییر می‌دهد و باید تا جایی که می‌توانیم و علاقه‌مند به حوزه کسب‌وکارمان هستیم، خود را با آن تطبیق دهیم و در فضای جدیدی که هوش مصنوعی ایجاد می‌کند، ایفای نقش کنیم.

به هر روی، درباره نقش فناوری‌های نوین بر حوزه کتاب، اگرچه نمی‌توان مسیر حرکت و تاثیر این فناوری‌ها را در حوزه کتاب و نشر پیش‌بینی کرد اما می‌شود با بررسی و تحلیل دقیق و درست، بستری برای حرکت سالم و درست این فناوری‌ها در حوزه کتاب و نشر فراهم کرد.