زهرا فریدزادگان: در یک دهه اخیر و به دنبال توسعه تکنولوژی‌های نوین در کشور، حوزه حمل‌و‌نقل شاهد تحولات چشمگیری از جمله  شکل‌گیری و راه‌اندازی تاکسی‌های اینترنتی بوده است. تاکسی‌های اینترنتی در بسیاری از کشورهای جهان از دهه‌های گذشته فعال بوده و آنچه امروز در ایران به عنوان تاکسی اینترنتی شناخته می‌شود، در واقع بومی‌سازی‌شده‌ نمونه‌های خارجی است. مزایای تاکسی‌های اینترنتی از جمله سهولت دسترسی رانندگان به مبدا و مقصد و امکان فعالیت با انواع خودرو‌های سواری در هر نقطه از شهر و هر ساعت از شبانه‌روز موجب شد استقبال از تاکسی‌های اینترنتی به سرعت افزایش یابد. از سوی دیگر مخاطبان استفاده از اپلیکیشن‌های حمل‌و‌نقل اینترنتی نیز به دلیل سرعت دسترسی به تاکسی‌ها، امکان پرداخت اینترنتی، صرفه‌جویی در زمان و مواردی از این دست، در مدت زمان کوتاهی افزایش یافت. اگر چه استفاده از تاکسی‌های اینترنتی چالش‌هایی را برای کاربران به همراه داشت اما به مرور زمان این چالش‌ها شناسایی و بعضا برطرف شد؛ در حالی که رانندگان تاکسی‌های اینترنتی سال‌هاست با معضل نبود بیمه روبه‌رو هستند و همین امر نگرانی از آینده شغلی آنها را تشدید می‌کند.

* نگاهی به ۲ پلتفرم بزرگ حمل‌ونقل اینترنتی

در حال حاضر اسنپ و تپسی ۲ اپلیکیشن بیشتر شناخته‌شده فعال در حوزه حمل‌ونقل اینترنتی در کشور هستند که به طور چشمگیری در حال گسترش فعالیت خود هستند، تا جایی که روزانه آگهی‌های استخدام راننده اسنپ و تپسی در گوشه و کنار خیابان، افراد را برای ورود به این سیستم تشویق و راهنمایی می‌کند.

اسنپ یک شرکت مبتنی بر داده است که سال ۹3 تأسیس و به سرعت به یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین پلتفرم‌های حمل‌و‌نقل در کشور تبدیل شد. اسنپ از طریق اپلیکیشن موبایل خود، پل ارتباطی میان کاربر مسافر و اسنپ درایور بوده و امکان سفر با تاکسی و موتوسیکلت را برای مسافران فراهم می‌کند. اپلیکیشن اسنپ امکان ارائه خدمات مختلفی را در زمینه‌های گوناگونی همچون درخواست خودرو، وانت، موتور، رزرو هتل و اقامتگاه‌های ارزان، سفارش غذا و خرید بلیت هواپیما و اتوبوس را نیز فراهم کرده است که به‌ عنوان نمونه می‌توان به مواردی همچون اسنپ‌وانت، اسنپ‌باکس و اسنپ‌فود اشاره کرد. 

تپسی نیز یکی دیگر از بزرگ‌ترین پلتفرم‌های حمل‌و‌نقل اینترنتی در ایران است که امکان سفرهای درون‌شهری را برای مسافران فراهم می‌کند. این پلتفرم از سال ۹5 فعالیت خود را آغاز کرده و به سرعت به یکی از اصلی‌ترین گزینه‌های حمل‌و‌نقل اینترنتی در ایران تبدیل شده است. ناگفته نماند که اسنپ و تپسی به‌عنوان پلتفرم‌های حمل‌و‌نقل اینترنتی، شرایطی را برای استخدام راننده با ماشین در نظر گرفته‌اند؛ برای مثال رانندگان باید مالک خودرویی باشند که قصد استفاده از آن را برای حمل‌و‌نقل دارند یا دسترسی قانونی به آن داشته باشند یا برای مثال خودروی رانندگان باید معاف از هر گونه نقص فنی باشد و حداقل استانداردهای ایمنی موردنیاز پلتفرم را برآورده کند. موضوع بیمه نیز یکی از شرایط اسنپ و تپسی برای رانندگان است که بر اساس آن رانندگان را ملزم به داشتن بیمه‌های موردنیاز حمل‌و‌نقل عمومی می‌کند. بدیهی است که این شرایط به ‌منظور اطمینان از ایمنی و کیفیت خدمات ارائه شده توسط رانندگان در پلتفرم اسنپ و تپسی و به‌منظور رفع هرگونه مشکلات قانونی و ایمنی ایجاد شده‌ است. رعایت این شرایط به نفع همه طرف‌های معامله، یعنی رانندگان، مسافران و شرکت اسنپ و تپسی است.

میزان درآمد راننده اسنپ و تپسی متغیر است و به عوامل متعدد از جمله شهر محل فعالیت، تعداد سفرها، نوع خودرو، شرایط بازار و کیفیت خدمات بستگی دارد. بنابراین، امکان ارائه میزان دقیقی برای درآمد رانندگان در این ۲ پلتفرم وجود ندارد. معمولا رانندگان با تعداد سفرهای بیشتر و کیفیت خدمات بهتر می‌توانند درآمد بیشتری کسب کنند. همچنین، شرایط بازار و تقاضا در هر شهر و منطقه ممکن است تفاوت‌های زیادی داشته باشد. علاوه بر این، پلتفرم‌های اسنپ و تپسی امکان کسب پاداش‌ها و تشویقی‌های اضافی را برای رانندگان فراهم می‌کنند که می‌تواند به افزایش درآمد آنها کمک کند. طبق ادعای صاحبان این ۲ پلتفرم، هر فرد با مراجعه به سایت اسنپ و تپسی می‌تواند به نتیجه دقیق‌تری درباره میزان درآمد رانندگان اسنپ و تپسی برسد. به‌عنوان مثال، در صفحه ثبت‌نام راننده تپسی در سایت تپسی این امکان فراهم شده است که با انتخاب نام شهر و تعداد ساعات فعالیت روزانه خود، درآمد ماهانه را تخمین بزند. مثلا یک راننده تپسی در شهر تهران با 8 ساعت فعالیت روزانه، در سال 1402 درآمد ماهانه‌ حدود 21 میلیون تومان خواهد داشت. مطابق اعلام شرکت اسنپ، میانگین درآمد راننده اسنپ در سال 1401، حدود 16 میلیون تومان بوده است. باتوجه به اینکه امسال اسنپ کرایه‌های خود را افزایش داده، می‌توان گفت این میزان به 20 میلیون تومان در سال 1402 رسیده است. البته همان‌طور که گفته شد و در آگهی‌های استخدام راننده نیز مشاهده می‌شود، این میزان ثابت نبوده و به عواملی همچون شهر محل فعالیت، میزان ساعات کاری، تعداد سفرها و نوع زمان انتخابی بستگی دارد. بدیهی است رانندگانی که بهترین ساعت کار در اسنپ و تپسی را انتخاب می‌کنند، درآمد بیشتری نیز خواهند داشت.

شهریور سال 1399 و به دنبال گلایه رانندگان اسنپ مبنی بر عدم بیمه رانندگان، کارزاری شکل گرفت که جمعی از رانندگان با نوشتن و امضای نامه‌ای با عنوان «درخواست اجباری شدن بیمه تامین اجتماعی برای رانندگان اسنپ» به وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی و مدیرعامل شرکت اسنپ با این مضمون که «ما رانندگان اسنپ که در این روزها با کرایه‌های ناچیز به امرار معاش می‌پردازیم، با توجه به مشکلات عدیده اقتصادی، مجبور شده‌ایم به مسافرکشی و کسب درآمد از طریق تاکسی‌های اینترنتی رو بیاوریم. با این وجود بخوبی آگاهید که در این راه آینده‌ مطمئنی نداریم، چرا که سابقه بیمه جهت بازنشستگی برای‌مان وجود ندارد. می‌دانید که اهمیت بیمه تأمین اجتماعی در حال حاضر به چه میزانی است و اکثر قریب به مطلق کارکنان در شرایط مختلف مشمول بیمه می‌شوند. از شما تقاضا داریم به این موضوع رسیدگی کرده و تصمیمات لازم را جهت احتساب سابقه بیمه اتخاذ فرمایید» خواستار اجباری شدن بیمه رانندگان شدند اما این کارزار بدون رسیدن به نتیجه، در آذرماه به پایان رسید. 

دی 1400 بار دیگر کارزار بیمه رانندگان هر ۲ اپلیکیشن اسنپ و تپسی شکل گرفت و رانندگان با نوشتن و امضای نامه‌ای با عنوان «درخواست بیمه رانندگان تاکسی‌های اینترنتی» به وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی و رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی با این مضمون که «ما رانندگان ناوگان حمل‌ونقل شهری اینترنتی، استدعا داریم برای بیمه ما چاره‌ای بیندیشید. در آینده نه‌چندان دور در زمان بازنشستگی، هیچ‌گونه حمایت از هیچ نهادی شامل ما نمی‌شود و ما متعلق به هیچ نهاد و سازمانی نیستیم. بسیاری از افرادی که در شغل رانندگی تاکسی‌های اینترنتی هستند، افراد کم‌درآمد و بیکاری هستند که به جز این شغل، چاره‌ای دیگر ندارند. در این شرایط بد اقتصادی، بدتر از همه این موارد، کار کردن با خودروهای ساخت داخل است که بسیار بی‌کیفیت هستند و اکثرا بعد از یکی دو ساعت رانندگی و کلاچ گرفتن، به زانوی راننده آسیب زیادی می‌رساند. این کارکنان باید بیمه و بازنشستگی برای زمان پیری و مریضی خود داشته باشند. تقاضای ما از شما بزرگواران و مسؤولان محترم این است چاره‌ای برای بیمه ما رانندگان اینترنتی بیندیشید» خواهان چاره‌اندیشی در این زمینه شدند اما این کارزار هم همانند کارزار قبلی بدون نتیجه در اسفندماه همان سال به پایان رسید.

* رانندگان اسنپ و تپسی بیمه می‌شوند

پس از کش‌وقوس‌های فراوان، سرانجام نمایندگان مجلس شورای اسلامی ۲۸ آبان سال جاری و در راستای بررسی برنامه هفتم توسعه با امکان بهره‌مندی رانندگان تاکسی‌های اینترنتی از مزایای بیمه تأمین اجتماعی موافقت کردند. به این ترتیب رانندگان تاکسی‌های اینترنتی همچون اسنپ و تپسی که در سکوهای مجازی فعالیت می‌کنند و تاکنون از هیچ پوشش بیمه‌ای برخوردار نشده‌اند، می‌توانند از خدمات سازمان تأمین اجتماعی و بیمه پایه این نهاد بیمه‌ای بهره‌مند شوند. تصمیم نمایندگان مجلس این امیدواری را ایجاد کرده که در این فرصت به دست آمده افرادی که به طور واقعی در این عرصه فعالیت دارند، بتوانند از خدمات بیمه‌ای، درمانی و بازنشستگی این نهاد بیمه‌گر بهره‌مند شوند.

کارشناسان معتقدند به طور معمول هر طرح بیمه‌ای که اجرا می‌شود، گروهی به عنوان افراد واقعی از آن طرح بهره‌مند می‌شوند اما گروهی دیگر با وجود داشتن شغلی دیگر ولی به واسطه پایین بودن میزان حق بیمه برخی گروه‌های بیمه‌ای خود را به نوعی مشمول آن طرح می‌کنند؛ بنابراین ممکن است به دلیل اجرای طرح بیمه رانندگان تاکسی‌های اینترنتی برخی از این فرصت سوءاستفاده کرده و خود را مشمول این طرح کنند.

مهم‌ترین نکته‌ای که در این زمینه وجود دارد این است که باید این گروه از دارندگان تاکسی‌های اینترنتی از طریق کارگاهی مشخص و تعیین شده به جمع بیمه‌شدگان جدید سازمانی همچون تأمین اجتماعی اضافه شوند، زیرا در حال حاضر رانندگان در فضای مجازی مشمول قانون کار نمی‌شوند و در زمان دلخواه برای کارفرمای خود یعنی اسنپ و تپسی فعالیت می‌کنند، بنابراین امکان سودجویی از این وضعیت وجود دارد.

البته پیشنهاداتی در برنامه هفتم برای تحت پوشش بیمه قرارگرفتن رانندگان در نظر گرفته شده است.

ماده 29 بند «ج» برنامه توسعه می‌گوید: ارائه‌دهندگان خدمات حمل‌ونقل و مسافر که از طریق سکو (پلتفرم‌های مجازی به فعالیت مشغول بوده و بیمه بازنشستگی ندارند، مجاز به بیمه کردن خود نزد سازمان تامین اجتماعی هستند.

در ادامه بند «ج» آمده است: «به پیشنهاد وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی حداکثر طی ۳ ماه پس از لازم‌الاجرا شدن این قانون آیین‌نامه تهیه ‌شود و به تصویب هیأت وزیران برسد». 

اما نکته‌ای که در این زمینه وجود دارد این است که برای بیمه مشاغل اینترنتی از جمله رانندگان اینترنتی مبنای جدید قانونی باید ایجاد شود تا این گروه‌ها بتوانند از خدمات بیمه‌های اجتماعی برخوردار شوند. در واقع باید حضور رانندگان اینترنتی در کارگاه تعریف قانونی شود؛ در تاکسی‌های اینترنتی اسنپ و تپسی کارگر موظف نیست برای کارفرمای خود کار کند و هر زمان اراده می‌کند کار می‌کند، بنابراین مشمول قانون کار نمی‌شود. با توجه به مصوبه مجلس شورای اسلامی در راستای بررسی برنامه هفتم توسعه و طبق آمارهای موجود، ۳۰۰ هزار راننده مشمول قانون بیمه رانندگان تاکسی‌های اینترنتی خواهند شد.

موضوع بیمه رانندگان تاکسی‌های اینترنتی به خاطر جامعه آماری ۳۰۰ هزار نفری دارای اهمیت زیادی است که مجلس شورای اسلامی نیز در برنامه هفتم توسعه به آن پرداخته است اما باید مسیری برای جلوگیری از سوءاستفاده برخی سودجویان از این موقعیت فراهم کرد تا افرادی که تحت پوشش هیچ بیمه‌ای نیستند از خدمات بیمه پایه تأمین اجتماعی بهره‌مند شوند.

* رانندگان اسنپ کارفرما ندارند

بر اساس گزارش‌های موجود، نداشتن کارفرما از دلایل اصلی نبود حق بیمه رانندگان تاکسی‌های اینترنتی است. باید یک کارفرما برای رانندگان اینترنتی مشخص شود. اگر اسنپ و تپسی به عنوان کارفرمای آنها معرفی شوند، این شرکت‌ها باید رانندگان خود را بیمه کنند. این در حالی است که شرکت‌های تاکسی اینترنتی خود را کارفرمای این رانندگان نمی‌دانند. بنابراین افراد در تاکسی‌های اینترنتی کارفرمای خود هستند و می‌توانند بیمه خویش‌‌فرما داشته باشند. همچنین برای رانندگان تاکسی‌های اینترنتی باید تعریف جدیدی شده و بررسی شود که کدام ‌یک از آنها تمام‌وقت و کدام ‌یک پاره‌وقت فعالیت‌ می‌کنند. رانندگان اسنپ - به عنوان بزرگ‌ترین پلتفرم تاکسی اینترنتی کشور - بیشترین انتقاد را به این شرکت در باب بیمه نشدن خود دارند.

سال گذشته محمد خلج، مدیرعامل اسنپ در گفت‌وگویی گفته بود: طیف وسیعی از رانندگان از گروه‌های مختلف هستند که در اسنپ فعالیت می‌کنند؛ یکسری از آنها بازنشسته هستند که نیازی به بیمه ندارند. یکسری در شغل اول خود دارای بیمه هستند و در آنجا بیمه خود را رد می‌کنند. تعدادی از رانندگان هم به عنوان حرفه اصلی خود در اسنپ فعالیت دارند. ما در حال مذاکره با سازمان تامین اجتماعی هستیم و یکسری کارها را پیگیری کرده‌ایم تا شرایط برای بیمه شدن رانند‌ه‌های ما تسهیل شود.

دریافت بیمه تامین اجتماعی در حال حاضر یکی از دغدغه‌های جدی رانندگان اسنپ است، چرا که داشتن حق بیمه یکی از نیازهای اصلی هر فرد با هر شغلی است. از سویی شرکت‌های تاکسی اینترنتی در جهان، مانند اوبر از همان ابتدای فعالیت رانندگان، هم شخص راننده و هم خودروی او را تحت پوشش بیمه قرار می‌دهند.

* ضرورت تعریف قانونی بیمه اسنپ و تپسی

علیرضا حیدری، کارشناس حوزه تأمین اجتماعی درباره اینکه باید برای بحث حضور این افراد در محل کارگاه تعریف قانونی شود و در یک تکلیف جدید که در قانون تأمین ‌اجتماعی باشد، این دسته افراد نیز زیر چتر حمایتی بیمه قرار گیرند، گفت: این داستان بحث حقوقی کاملاً عمیقی دارد. کارگاه و کارگر را بر اساس نظام بازرسی و کارگاهی می‌توان شناسایی کرد اما در این مورد این امکان اساساً وجود ندارد چون کارگری نمی‌بینید.

این کارشناس حوزه رفاه در ارتباط با برنامه هفتم توسعه و بحث بیمه رانندگان اینترنتی افزود: کارگرها در خیابان هستند. نکته‌ای که وجود دارد فقط و فقط از طریق تراکنش‌های فی‌مابین از طریق سیستم بانکی می‌توان آنها را رصد کرد تا مشخص شود اینها کارگر تلقی می‌شوند یا خیر.

وی ادامه داد: شاید اینها قاعده رابطه کارگری و کارفرمایی نداشته باشند چون به عنوان مثال فرض کنید در تاکسی‌های اینترنتی اسنپ و تپسی کارگر موظف نیست برای کارفرمای خود کار کند و هر زمان اراده می‌کند کار می‌کند، بنابراین مشمول قانون کار نمی‌شود و نمی‌توان گفت راننده تاکسی‌های اینترنتی کارگر است و پلتفرم کارفرما محسوب می‌شود. بیشتر قرارداد آنها شبیه قرارداد پیمانکاری است که به ازای کاری که انجام می‌شود سهم بین خود ردوبدل می‌کنند. حیدری در پاسخ به این سوال که آیا صراحت قانون در این موضوع وجود ندارد، اظهار داشت: با توجه به اینکه تأمین‌اجتماعی در بحث پلتفرم‌ها پیشنهاد دهنده بوده و پیگیر قانون آن است، باید بحث حضور این افراد در محل کارگاه تعریف قانونی شود و در یک تکلیف جدید که در قانون تأمین‌اجتماعی باشد، این دسته افراد نیز زیر چتر حمایتی بیمه قرار گیرند، آن هم نه بیمه اختیاری زیرا هر کسی که کار می‌کند موظف است حق‌بیمه پرداخت کند. در این زمینه بحث‌های حقوقی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد.

کارشناس حوزه رفاه و تأمین اجتماعی گفت: وقتی می‌توان کسی را کارفرما نامید که بر اساس قانون کار، فرد برای او کار کند و آن رابطه بین‌ آنها برقرار باشد. راننده اسنپ و تپسی کارگران آنها نیستند چون یک راننده اسنپ و تپسی به مدت یک ماه می‌تواند کار نکند و بعد از این مدت شروع به کار کند و هیچ ایرادی هم بر آن وارد نیست و کارفرما که در واقع پلتفرم هست، اخراج یا تعدیل نمی‌کند و کارگر هم نمی‌تواند از کارفرما شکایت کند، بنابراین چنین داستانی در این موضوع نمی‌گنجد. وی درباره بیمه مشاغل اینترنتی از جمله رانندگان اینترنتی که در برنامه هفتم مورد توجه قرار گرفته است، معتقد به ایجاد مبنای جدید قانونی است تا این گروه از شاغلان نیز زیر چتر پوشش بیمه‌های اجتماعی قرار گیرند.

* نگاهی به آمار تأمین اجتماعی

آمارهای حوزه بیمه‌های اجتماعی نشان می‌دهد ۷۳ درصد جمعیت کشور از خدمات صندوق‌های بیمه‌ای بهره‌مند هستند که ۵۳ درصد مجموع گروه‌های مختلف تحت پوشش تأمین‌اجتماعی و ۲۰ درصد در حوزه پوششی صندوق‌های بیمه‌ای دیگر قرار دارند. با این وجود ۲۷ درصد جامعه مانند برخی اصناف و کسب‌وکارهای اینترنتی از هیچ بیمه‌ پایه‌ای برخوردار نیستند.

برآوردها نشان‌ می‌دهد به صورت تقریبی بین ۷ تا ۱۰ میلیون نفر از جمعیت شاغل شامل گروه‌ها و اصناف به دلایل مختلف نظیر فرار بیمه‌ای، عدم شناسایی و هدف‌گذاری از سوی صندوق‌های بیمه‌ای از مزیت بیمه بهره‌مند نیستند. برآوردهای جمعیتی بیانگر این است که ۱۰ میلیون نفر از جمعیت حدودی ۲۵ میلیون نفری بدون پوشش بیمه‌ای شامل افراد شاغل و غیرشاغل در بازه سنی بین ۱۸ تا ۵۰ سال قرار دارند که امکان جذب آنان در صندوق‌های بیمه‌ای وجود دارد. بیمه‌های اجتماعی همچون سازمان تأمین اجتماعی برای تحت پوشش قرار دادن برخی کسب‌وکارهای مجازی، شاغلان اصناف، ‌ پزشکان، ‌ دامپزشکان، ‌ نیروهای امدادگر،  وکلا، فعالان پلتفرم‌های مجازی و تاکسی‌های اینترنتی و دیگر شاغلان در بخش بیمه‌ صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه‌های اختیاری اقداماتی انجام داده است که اخیرا موضوع بیمه‌ رانندگان تاکسی‌های اینترنتی را مطرح کرد که اکنون با تصویب مجلس شورای اسلامی این موضوع برای این گروه از افراد بدون بیمه محقق خواهد شد.