گروه فرهنگ و هنر: چهل‌ودومین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در حالی روزهای پایانی خود را سپری می‌کند که یکی از مهم‌ترین بخش‌های هفتگانه این دوره را می‌توان به جرأت بخش کارگاه‌ها و سمینارهای این رویداد برشمرد؛ کارگاه‌هایی که با حضور چهره‌های سرشناس و آکادمیک تئاتر به صورت روزانه در مجموعه تئاتر شهر از روز 28 دی آغاز شد و مطابق با جدول زمان‌بندی شده 11 بهمن به کار خود پایان داد. 

اما این بخش هر چه به روزهای پایانی خود نزدیک می‌شد با حضور اساتید برجسته با استقبال علاقه‌مندان، هنرجویان و دانشجویان مواجه شد. برپایی 2 کارگاه با مدیریت فرهاد مهندس‌پور و مهرداد رایانی‌مخصوص جزو شلوغ‌ترین و پراستقبال‌ترین کارگاه‌هایی بود که در این مدت برپا شد. 

فرهاد مهندس‌پور از هنرمندان و مدرسان سرشناس تئاتر است که همواره دغدغه تئاتر به‌ مثابه فرهنگ داشته است؛ چه زمانی که کارگردان حرفه‌ای و نوآور تئاتر بود، چه زمانی که با عنوان مشاور در کنار گروه‌ها قرار گرفت و چه زمانی که کمابیش طولانی تدریس در دانشگاه را پذیرفت و بیش از ۳ دهه به آموزش نسل جوان پرداخته است.

در همه‌ این دوره‌ها او مدام به گفت‌وگو درباره تئاتر، ارزیابی و باز تعریف نمایش و کارویژه‌هایش کوشیده و همواره به تجربه پیشکسوتان و اساتید باقدمت هم نگاهی داشته است. از این ‌رو تصویری که او می‌تواند از تئاتر امروز پیش روی‌مان بگذارد، دقیق‌تر و نزدیک‌تر به حقیقت است و شاید برای کسانی که همچنان به دگرگونی می‌اندیشند، راهگشا باشد.

اما مهندس‌پور در هفتمین کارگاه آموزشی تخصصی چهل‌ودومین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر با عنوان «پیوند میان ایده و مواد اجرایی» به تمرکز بر متن و استخراج جمله ‌به ‌جمله محتوا در راستای تحلیل اولیه کارگردان برای اجرا و تبدیل شدن به عمل پرداخت. به گفته این مدرس، کارگردان برای رسیدن به شیوه اجرایی باید به تحلیل متن بپردازد و برای اجرا اتودهایی داشته باشد تا در نهایت نمایشنامه به اجرا تبدیل شود.

در واقع مواد اولیه و تحلیل‌های واژه ‌به‌ واژه کارگردان از نمایشنامه است که به روند اجرایی شدن و رسیدن بازیگر به نقش کمک خواهد کرد. اتودهای کارگردان برای رسیدن به شیوه اجرایی بر اساس کلیدواژه عمل و رویداد انجام خواهد شد. این روند باید به عمل، کنش و رویداد تبدیل شود و تماشاگر روی صحنه شاهد زنجیره‌ای از رویدادها باشد.

به گفته این هنرمند و مدرس تئاتر، شیوه اجرایی بر اساس متن به‌ عنوان ماده اولیه کارگردان شکل می‌گیرد و به همین دلیل تحلیل درست، پیونددهنده بازیگر با نقش خواهد بود و در نهایت به ارتباط با مخاطبان می‌انجامد.

در این کارگاه بر استفاده کارگردان از کلیدواژه‌های مصدری، فعلی و انجام دادنی که منتج به شکل‌گیری‌ رویداد می‌شود، تأکید شد.

به گفته مهندس‌پور، هدایت بازیگر توسط کارگردان نباید با توصیفات شاعرانه و انتزاعی انجام شود، بازیگر با نقش دست به اجرا و عمل می‌زند، پس این هدایت، باید او را به سمت فعل و عمل هدایت کند.

فرهاد مهندس‌‌پور بر این نکته تأکید کرد که هر کارگردانی برای روی صحنه بردن نمایش چارچوب و قواعد خاص خود را دارد اما این قواعد برای هر اجرا را باید در شیوه و قالب جدید به نمایش بگذارد و این امر تنها زیر سایه رویداد امکان‌پذیر است.

تحلیل و بررسی متن در این کارگاه با خوانش قسمت‌های کوتاهی از نمایشنامه «لیرشاه» و «مکبث» 2 شاهکار ویلیام شکسپیر  برای شرکت‌کنندگان انجام شد.

کارگاه آموزشی «نوپردازان ادبیات نمایشی و کارگردانی تئاتر» با تدریس مهرداد رایانی‌مخصوص دیگر کارگاهی بود که با اقبال علاقه‌مندان و هنرجویان روبه‌رو شد. وی در این کارگاه که با عنوان «نوپردازان و کارگردان‌های تئاتر» برگزار شد، گفت: «در این ورکشاپ، جریان‌های فکری در ادبیات نمایشی و کارگردانی را دنبال می‌کنیم که از اواخر قرن بیستم تا قرن بیست‌ویکم و زمان حال را مورد توجه قرار خواهیم داد».

این مدرس دانشگاه، همچنین درباره سرفصل‌های کارگاه آموزشی خود گفت: «در ادبیات نمایشی، ارکانی وجود دارند که افراد نوپرداز سراغ آنها رفته و وجوه آن را دچار تغییراتی کرده‌اند. برای مثال یکی از ارکان نمایشنامه، شخصیت است. نمایشنامه بدون شخصیت نداریم ولی برخی نویسندگان تلاش کرده‌اند این عنصر را حذف کنند. در کارگردانی هم ارکانی وجود دارد که افرادی به شکل غیرمتعارف با آنها روبه‌رو شده‌اند. در این کارگاه به این تجربیات نوگرایانه خواهیم پرداخت. جریان آن تجربیات و دستاوردها را ذکر می‌کنیم و نمونه‌هایی را با تصویر ارائه می‌دهیم؛ اینکه چطور به دستاوردهای نو رسیده‌اند که حتی برای برخی از نویسندگان، جایزه پولیتزر را نیز به همراه داشته است».

این نویسنده و کارگردان در واکنش به این پرسش که تا چه اندازه برگزاری کارگاه‌های آموزشی را در یک جشنواره تاثیرگذار می‌داند، پاسخ داد: «به هر حال این رویداد یک جشن است و میزبان تلاش می‌کند علایق هنرمندان حاضر در آن را برآورده کند. جشنواره تئاتر فجر، مجموعه‌ای از برنامه‌ها و محصولات را رقم‌ زده است تا به همه علایق و سلیقه‌های میهمانان خود پاسخ دهد و هنرمندان نیز در فرصت کافی و وافی که فراهم شده است، می‌توانند از آن بهره ببرند».

رایانی‌مخصوص که 7 سال گذشته را با تمرکز بر نمایشنامه‌نویسی، ترجمه، پژوهش و تدریس فعالیت کرده است، درباره فاصله گرفتنش از کارگردانی تئاتر گفت: «شرایط روحی لازم برای کارگردانی را ندارم. شرایط تمرین تئاتر نسبت به 10 سال گذشته تغییر بسیاری کرده است. نوع انتظارات از همدیگر و نوع حضور بازیگران در فرآیند تمرین با شیوه‌ای که من در آن پرورش پیدا کرده‌ام، تفاوت یافته است. دیگر آن تعهدی که وقتی در نمایشی حضور داشتیم، پروژه جدیدی نمی‌پذیرفتیم، دیده نمی‌شود. الان 4-3 پروژه را با هم پیش می‌برند و با یک ماه تمرین کارشان روی صحنه است. تطبیق پیدا کردن با این فضا برایم دشوار است».