آلودگی هوای تهران موضوع جدیدی نیست اما این موضوع در فصول سرد سال بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد و همه در تلاش برای یافتن راه‌حلی برای آن هستند. با توجه به اطلاعات و آمار، از سال ۹۶ به بعد هیچ داده‌ جدید و مشخصی برای منشأ آلودگی هوای تهران و همینطور سهم تهران از آلاینده‌ها وجود ندارد و باید منتظر سیاهه انتشار آلودگی هوا باشیم.

این روزها با خبرهایی روبه‌رو می‌شویم که در آنها حرف از آلودگی هواست؛ آلودگی هوای تهران تبدیل به موضوعِ بحث و دغدغه‌ اقشار مختلف جامعه شده است؛ البته نه‌تنها تهران بلکه بسیاری از کلانشهرهای ایران. سلامت شهروندان با آلودگی هوا به خطر می‌افتد و این آلودگی تاثیرات زیادی بر سلامت جسم و حتی روان مردم دارد. حال سوالی پیش می‌آید که باید به جواب آن برسیم؛ می‌دانید منشأ آلودگی هوای تهران چیست؟ سهم تهران از منشأهای مختلف آلودگی چقدر است؟

همانطور که می‌دانید وضعیت هوای تهران مربوط به امروز و دیروز نیست. بنا بر نظر برخی از کارشناسان محیط زیست، نخستین زنگ خطر جدی درباره آلودگی هوای تهران، سال ۱۳۷۴ به صدا درآمد و طی نشستی بیانیه «هوای تهران ۷۴» منتشر شد. هر فرد و مقامی منشأ این آلودگی را یک چیز معرفی می‌کند اما پیداست تا زمانی که درباره منشأ آلودگی اتفاق نظر وجود نداشته باشد، اجرای راهکارهایی برای رفع آن نیز دشوار خواهد بود.

به طور کلی منشأ آلودگی هوا به 2 دسته کلاسیک و غیرکلاسیک تقسیم می‌شود. منشأ کلاسیک آلودگی هوا آلاینده‌هایی مانند دی‌اکسید کربن، مونوکسید کربن، اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای نیتروژن، ازن، ذرات معلق (PM) و ... است. در واقع تمام این شاخصه‌های را می‌توانید روی نمایشگرهای کیفی هوا در سطح شهر ببینید. در صورتی که هر کدام از این شاخصه‌ها بالاتر از حد استاندارد باشد، هوا آلوده تلقی می‌شود. 

 در زمان نگارش این گزارش و بر اساس داده‌های وبسایت شرکت کنترل کیفیت هوا، تهران در سال جاری ۹ روز هوای پاک، ۱۸۳ روز هوای قابل قبول، ۷۷ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس جامعه و ۱۰ روز هوای ناسالم برای همه افراد داشته است.

دولت ایران برای جلوگیری از آلودگی هوا، قانون هوای پاک را در ۲۵ تیرماه سال ۹۶ تصویب کرد. منابع آلوده‌کننده هوا در این قانون شامل موارد ذیل است:

منابع طبیعی: شامل توفان‌های گردوغبار، توفان‌های شن، آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، آتشفشان‌ها و هواویزهای دریایی است.

و منابع انسان‌ساخت که شامل:

الف- منابع متحرک: هرگونه منبعی از قبیل وسایل نقلیه موتوری و غیرموتوری که بر اثر حرکت ایجاد آلودگی می‌کند.

ب- منابع ثابت: هرگونه منبعی از قبیل صنایع، عملیات معدنی، کشاورزی، بخش‌های خدماتی، تجاری، اداری و خانگی که در محلی ثابت سبب انتشار آلاینده‌ها می‌شود.

تاکنون با منشأ آلودگی هوا به طور کلی آشنا شده‌ایم و حال وقت آن است که منشأ آلودگی هوای تهران را معرفی کنیم.

وزارت نفت، وزارت اطلاعات، تحقیقات صنعتی 3 قوه، سازمان بازرسی کل کشور، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، سازمان انرژی اتمی ایران، سازمان ملی استاندارد، نیروی انتظامی، وزارت دفاع، وزارت نیرو، سازمان صدا و سیما، وزارت راه و شهرسازی، وزارت امور اقتصادی و دارایی، وزارت جهاد کشاورزی (سازمان جنگل‌ها)، وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت کشور (شهرداری‌ها و سازمان شهرداری‌ها)، سازمان حفاظت محیط زیست، بیمه مرکزی و وزارت دادگستری از جمله ۲۰ دستگاهی هستند که باید طبق قانون، با انجام اقداماتی در حوزه‌های مسؤولیتی خود نسبت به رفع یا کاهش مشکل آلودگی هوا در کلانشهرها کمک کنند.

* اظهارنظرهای مختلف درباره منشأ آلودگی هوای تهران

داریوش گل‌علی‌زاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر در ۱۱ آذر‌ماه سال جاری، درباره موضوع آلودگی هوا گفت:  مشکل آلودگی هوا مانند سال‌های گذشته منابع متحرک و ساکن (ثابت) است؛ نیروگاه‌ها مازوت‌سوزی ندارند اما سالانه به تعداد خودروهای فرسوده افزوده می‌شود و سن خودروهای فرسوده قبلی هم افزایش یافته است.

وی با اشاره به اینکه در کلانشهرها وضعیت سوخت متناسب با یورو ۴ و یورو ۵ است، گفت: وقتی وارونگی دما ایجاد شود آلاینده‌های حداقلی هم به دلیل اینکه امکان تخلیه هوای آلوده وجود ندارد انباشت می‌شود.

محمدمهدی میرزایی‌قمی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نیز در مصاحبه با خبرگزاری مهر با بیان اینکه برای شهر تهران سیاهه انتشار تهران ذکر می‌کند که سهم اصلی در انتشار آلودگی در شهر تهران مربوط به وسایل نقلیه است، گفت: در سال جاری طی 7 سال اخیر آلاینده دی‌اکسید گوگرد فراتر از حد مجاز نرفته بود اما این اتفاق افتاد و ۹۴ درصد مربوط به منابع ثابت و 6 درصد مربوط به منابع متحرک است.

وی با اشاره به اینکه در موضوع آلودگی هوا برنامه‌ریزی دقیق، منسجم و بلندمدت نداریم، اظهار کرد: واقعیت این است که درست است قانون هوای پاک به عنوان قانون بالادستی وجود دارد اما دستگاه‌های متولی باید برنامه خود را ارائه دهند.

این مقام مسؤول در گفت‌وگو با ایسنا در ۲۱ آذر ۱۴۰۲ تصریح کرد: یکی از مهم‌ترین چالش‌ها طی سالیان گذشته در زمینه کنترل و کاهش آلودگی هوای شهر تهران، نبود امکان شناسایی به‌روز شده عاملان اصلی ایجاد این بحران بوده است. همواره در فصل آلودگی هوا متهمان مختلفی مورد اشاره قرار می‌گرفتند بدون اینکه سهم هر کدام از آنها در ایجاد این بحران شناسایی، محاسبه و ارائه شده باشد.

میرزایی‌قمی خاطرنشان کرد: در واقع اطلاعات جدیدی در دسترس نبود که به وسیله آن بتوان مشخص کرد کدام منابع آلاینده در شهر تهران آلودگی تولید می‌کنند و هر کدام چه مقدار در کل آلودگی تولیدی شهر تهران سهم دارند، چراکه دومین گام اصلی در مدیریت کیفیت هوا تهیه سیاهه انتشار شناخته می‌شود، که برای شهر تهران به‌روزرسانی نشده بود.

وی افزود: سیاهه انتشار مهم‌ترین ابزار علمی و مدیریتی شناخت و کاهش آلودگی هواست. بدون سیاهه انتشار برنامه‌ریزی برای کاهش آلودگی هوا کاملاً بی‌هدف است. سیاهه انتشار اهداف کیفی را به اهداف کمی تبدیل و پایش اثربخشی برنامه‌های کاهش آلودگی هوا را میسر می‌کند.

مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران بیان کرد: در این جهت پس از سال‌ها، در ۲ دوره متوالی در سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۶ سیاهه انتشار شهر تهران توسط شرکت کنترل کیفیت هوا تدوین و به‌روز‌رسانی شد. این مطالعات مبنای بسیاری از تصمیم‌گیری‌ها در حوزه آلودگی هوا در کشور قرار گرفته است.

* هیچ‌کدام از نیروگاه‌های فعال استان تهران مازوت مصرف نمی‌کنند

۱۴ آذر سال جاری پایگاه اطلاع‌رسانی دولت در گزارشی اعلام کرد: «سوده نجفی» و «مهدی پیرهادی» از جمله اعضای شورای شهر تهران هستند که طی روز‌های گذشته با اظهار نظر درباره مصرف سوخت مازوت در نیروگاه‌های شهر تهران، توجهات را در زمینه منابع آلودگی هوای تهران در حال حاضر به سمت نیروگاه‌ها جلب کرده‌اند.

این مواضع در حالی بیان می‌شود که از سویی اساسا از بین ۱۴۱ نیروگاه بزرگ کشور تنها ۱۶ نیروگاه قابلیت و امکان مصرف سوخت مازوت دارند و از سوی دیگر هیچ‌کدام از نیروگاه‌های فعال استان تهران مازوت مصرف نمی‌کنند. توضیح بیشتر اینکه نیروگاه‌های موجود در استان تهران شامل نیروگاه‌های طرشت، بعثت و ری هر سه از سوخت گاز استفاده می‌کنند و نیروگاه‌های دیگر شامل شهدای پاکدشت و پرند نیز به دلیل ماهیت سیکل ترکیبی امکان مصرف مازوت ندارند.

* ضرورت تهیه سیاهه انتشار برای آلودگی هوای تهران

فهرست یا سیاهه انتشار (emission inventory) شامل مجموعه‌ای از داده‌ها است که انتشار آلایندگی‌های مختلف را از منابع گوناگون به تفکیک مکانی و زمانی بیان می‌کند. سیاهه انتشار می‌تواند بسیار کلی و با تفکیک‌پذیری پایین، مثلا برای یک کشور یا قاره و برای یک سال یا یک دهه یا بسیار جزئی و با تفکیک‌پذیری بالا، مثلا برای یک منبع آلایندگی و طی یک ساعت تهیه شود.

هدف از توسعه سیاهه انتشار، کمی‌سازی مقادیر آلایندگی تولید از منابع مختلف، شناسایی. اهمیت‌سنجی و مقایسه منابع مختلف برای آلایندگی‌های گوناگون، تولید مقادیر اولیه مورد نیاز برای مدل‌های پراکنش آلودگی هوا و مدل‌های عددی فتوشیمیایی درشت یا ریزمقیاس و اثرسنجی سناریوهای مختلف کاهش آلودگی هواست.

در فاز اول پروژه محاسبات سیاهه انتشار آلایندگی شامل مونوکسید کربن (CO)، اکسیدهای نیتروژن (NOx)، هیدروکربن‌های آلی فرار (VOCs)، اکسیدهای گوگرد (SOx) و ذرات معلق (PM) است.

با وجود این اظهارات، اینطور به نظر می‌رسد که هنوز منشأ اصلی آلودگی هوای تهران، همچنین سهم این استان از منشأهای مختلف آلودگی مشخص و به‌روز نیست و باید منتظر سیاهه انتشار جدید ماند.

* منشأ و میزان آلودگی هوای تهران براساس سیاهه انتشار سال ۹۶

اما بر اساس گزارش سیاهه انتشار شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، سال ۱۳۹۶ به میزان ۶۹۰  هزار و ۶۶۰ تن آلاینده‌های گازی تولید شده است، در حالی که در آن سال تنها ۱۰ هزار و ۴۳۳ تن ذرات معلق به هوای شهر تهران وارد شده است. منابع متحرک به میزان ۵۷۲ هزار و ۶۰۵ تن انواع آلاینده‌های گازی با سهم 82.9 درصد تولید تولید کرده‌اند و این در حالی است که در همان سال تنها ۶۳۳۸ تن معادل 60.8 درصد ذرات معلق توسط این منابع تولید شده است.

خودروهای سواری تولید ۲۶۱ هزار و ۳۷۸ تن آلاینده‌های گازی با سهم ۳۷.۸ درصد، همچنین ۱۴۵۱ تن ذرات معلق با سهم 13.9 درصد را به خود اختصاص داده‌اند. تاکسی‌ها نیز سهمی معادل ۶۵ هزار و ۲۶۲ تن با سهم 9.4 درصد از آلاینده‌های گازی و ۲۱۴ تن با سهم 2.1 درصد ذرات معلق را در کارنامه خود به ثبت رسانده‌اند.

همچنین موتوسیکلت‌ها ۱۴۶ هزار و ۸۹۳ تن آلاینده‌های گازی با سهم 21.3 درصد و ۱۰۵۵ تن ذرات معلق با سهم 10.1 درصد را به هوای تهران وارد کردند. در این میان وانت‌ها ۶۵ هزار و ۸۰۲ تن آلاینده‌های گازی با سهم 9.5 درصد و ۱۸۶ تن ذرات معلق با سهم 1.8 درصد را تولید کرده‌اند.

مینی‌بوس‌ها ۵۶۰۸ تن آلاینده‌های گازی با سهم 0.8 درصد و ۴۱۵ تن ذرات معلق با سهم ۴ درصد را در هوای شهر تهران منتشر کرده‌اند اما اتوبوس‌های شرکت واحد تنها ۳۷۲۹ تن آلاینده‌های گازی با سهم 0.5 درصد و ۵۹۸ تن ذرات معلق با سهم 5.7 درصد در سال ۹۶ تولید و وارد هوای شهر تهران کردند.

شایان به ذکر است اتوبوس‌های سرویس ادارات ۲۸۹۴ تن آلاینده‌های گازی با سهم 0.4 درصد و ۷۷۶ تن ذرات معلق با سهم 7.4 درصد تولید کردند. کامیون‌ها نیز ۲۱ هزار و ۳۳۸ تن آلاینده‌های گازی معادل 3.1 درصد و ۱۶۴۳ تن ذرات معلق معادل 15.7 درصد تولید کرده‌اند. (نمودار ۱)

بر اساس گزارش سیاهه انتشار سال ۹۶ شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، سهم آلودگی منابع ثابت نیز شامل صنایع آلاینده - اماکن مسکونی، واحدهای اداری و تجاری و... در آلودگی هوای پایتخت در تولید ذرات معلق 39.2 درصد و در تولید آلاینده‌های گازی 17.1 درصد گزارش شده است. 

در این گزارش سهم منابع طبیعی مانند توفان‌های گردوغبار، همچنین ذرات ثانویه در بخش ذرات معلق محاسبه نشده است.

سهم آلایندگی صنایع در تولید ذرات معلق حدود 17.8 درصد، پالایشگاه‌ها 4.4 درصد، نیروگاه‌ها 12.1 درصد، پایانه‌های اتوبوس 2.3 درصد، خانگی و تجاری 2.3 درصد و راه‌آهن و فرودگاه 0.4 درصد گزارش شده است که بخش قابل توجهی از آلودگی هوای تهران را شامل می‌شوند.

سهم آلایندگی صنایع در تولید آلاینده‌های گازی نیز حدود 1.9 درصد، پالایشگاه‌ها 4.1 درصد، نیروگاه‌ها 5.3 درصد، پایانه‌های اتوبوس 0.2 درصد، خانگی و تجاری 3.2 درصد و راه‌آهن و فرودگاه 0.4 و جایگاه‌های سوخت 1.9 درصد گزارش شده است. (نمودار۲)

* بخش صنعت، خودرو و جغرافیای تهران از عوامل آلودگی هوا هستند

سایت IQAIR در گزارشی اعلام کرده است دلایل مختلفی برای سطوح آلودگی تهران وجود دارد که برخی از آنها در بخش صنعت، خودرو و جغرافیای آن نهفته است. با وجود اینکه رشته کوه البرز در شمال شهر قرار گرفته و می‌تواند به کاهش آلودگی کمک کند اما انباشته شدن دود و گردوغبار و عدم وزش باد به صورت مناسب، سبب شده آلودگی تهران همچنان ادامه داشته باشد.

همچنین این سایت در ادامه علل دیگری برای منشأ این آلودگی اعلام کرده است که به شرح زیر است:

علل اصلی آلودگی تهران از چند منبع نشأت می‌گیرد و سپس موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی، همچنین شرایط آب و هوایی تعیین‌کننده وضعیت آب‌وهوای تهران است. مقدار زیادی از آلودگی هوا مستقیما از استفاده از وسایل نقلیه به همراه سوخت‌های نامرغوب و بی‌کیفیت آنها در مقایسه با سوخت‌های سایر کشورها ناشی می‌شود.

به ذکر است بدون کاوش عمیق در دلایل ژئوپلیتیکی پشت این موضوع، تحریم‌های بین‌المللی به پالایشگاه‌های ایران اجازه داده است سوختی با کیفیت پایین‌تر از بسیاری از سوخت‌های بین‌المللی تولید کنند. در کنار سوخت، استفاده از وسایل نقلیه شخصی به صورت مداوم و کارخانه‌ها و نواحی صنعتی در مجاورت شهر سبب آلودگی هوای پایتخت می‌شوند.

سایت AQI نموداری را از میزان آلودگی هوای تهران در یک ماه (از ۲۶ نوامبر ۲۰۲۳ تا ۲۲ دسامبر ۲۰۲۳) منتشر کرده است. (نمودار ۳)

* جمع‌بندی

منشأ آلودگی هوای تهران، همچنین سهم هر آلاینده از میزان آلودگی در تهران برای آخرین بار در گزارش سیاهه انتشار آلودگی هوا در سال ۹۶ اعلام شد و از آن تاریخ به بعد هیچ اطلاعات جدیدی در دست نیست. هنوز هم مقام‌ها و دستگاه‌های مختلف به یک نظر واحد درباره منشأ آلودگی نرسیده‌اند و هرکدام توپ را در زمین دیگری می‌اندازند اما این شهروندان هستند که با آلودگی هوا دست ‌و ‌پنجه نرم می‌کنند و باید نگران سلامت خود باشند. شاید اگر همانند سایر کشورها به دنبال متناسب‌سازی زیرساخت‌های لازم برای عبور از این آلودگی بودیم، اکنون برنامه مدونی داشتیم، هرچند آلودگی هوا هیچ وقت از بین نمی‌رود اما می‌توان سطح آن را کاهش داد تا دیگر مشکلی برای سلامت مردم به وجود نیاورد.