شبنم لشکری*: صنایع فرهنگی و خلاق همواره با مفاهیمی مانند نوآوری، پایداری، عدالت و رفاه پیوند خورده‌اند. سرمایه‌گذاری در خلاقیت و نوآوری برای توسعه پایدار یک ضرورت به شمار می‌آید. یکی از عواملی که از توسعه و تقویت خلاقیت، حمایت و پشتیبانی می‌کند، پیشرفت‌های تکنولوژیک است. فناوری‌های دیجیتال، به سرعت در حال رشد هستند و تأثیر قابل توجهی بر زنجیره ارزش (فرآیندهای ایجاد، توسعه، تولید، توزیع، بازاریابی و مصرف) صنایع خلاق دارند. به عبارتی فناوری‌های دیجیتال فرصت‌های بسیار مهمی را برای صنایع خلاق در زمینه‌هایی مانند توسعه محصول،‌ مدل کسب‌وکار و کانال‌های توزیع، فرصت‌های جدید در بازار و هزینه تولید پایین‌تر فراهم کرده‌اند. بلاک‌چین‌ از جمله فناوری‎هایی است که صنایع خلاق را دستخوش تغییر کرده است. فناوری بلاک‌چین می‌تواند حقوق مالکیت معنوی و مدیریت محتوا را برای آثار دیجیتال (کتاب، موسیقی، هنر، بازی، عکاسی، متن و...) که توسط صنایع خلاق تولید می‌شود، تسهیل کند. این امر بویژه در جلوگیری از استفاده‌ بدون اجازه و تضمین پرداخت منصفانه‎تر برای صاحبان محتوا آشکار می‌شود.  

بلاکچین یک دفتر کل توزیع‎شده غیرمتمرکز و اشتراکی است که فرآیند ثبت تراکنش‌ها و ردگیری دارایی‌ها را در یک شبکه کسب‌وکار ساده می‌کند. با تکیه به این ویژگی‌ها ۲ قطعه فناوری با ارتباط خاص برای صنایع خلاق ظهور می‌کند: قراردادهای هوشمند (Smart Contract) و توکن‌های غیرقابل تعویض (Non-Fungible Token) که به اختصار NFT (ان‌اف‌تی) نامیده می‌شود. ان‌اف‌تی‌ها آثار هنری منحصربه‌فرد را شناسایی و مالکیت آنها را در بلاک‌چین ثبت می‌کنند. قراردادهای هوشمند، روی یک بلاک‌چین ذخیره می‌شوند و در صورت برآورده شدن شرایط از پیش تعیین‌شده، به طور خودکار یک توافقنامه را اجرا می‌کنند و می‌توان از آنها برای تدوین قوانین فروش، استفاده و مجوز ان‌اف‌تی‌ها استفاده کرد. 

 بیش از 80 درصد تمام ان‌اف‌تی‌ها در شبکه بلاکچین اتریوم ساخته و مستقر می‌شوند. از جمله نخستین ان‌اف‌تی‌هایی که در اتریوم راه‌اندازی شد، مجموعه هنری کریپتوپانک‌ها (Cryptopunks) و بازی ویدئویی کریپتوکیتیز (Cryptokitties) بود. یک محتوای خلاقانه، مثل هنر دیجیتال، یک شناسه منحصربه‌فرد دارد و مالکیت آن به یک آدرس منحصربه‌فرد در بلاک‌چین مرتبط می‌شود. هم قوانین در قراردادهای هوشمند و هم اجرای آن قوانین به صورت غیرمتمرکز در بلاک‌چین ثبت می‌شوند.  

* ساختار بازار ان‌اف‌تی

یک تولیدکننده محتوا معمولا فروش محتوای خلاقانه آتی خود را در بازارها (به عنوان مثال، OpenSea، Nifty Gateway)‌ اعلام می‌کند. این بازارها به خریداران بالقوه امکان ارزیابی و مقایسه طیف وسیعی از محتوای خلاق را می‌دهد. ممکن است سازنده محتوا با موسسات بزرگ و قابل اعتمادی مانند گالری‌های هنری یا شرکت‌های ضبط مرتبط نباشد؛ اینجاست که بلاک‌چین‌ها روش بدون نیاز به اعتماد (یعنی عدم نیاز به اعتماد قبلی بین طرفین) و انتقال متناظر مالکیت ان‌اف‌تی به خریدار را تسهیل می‌کنند.  

قوانین قرارداد هوشمند و اجرای آن قوانین در بلاک‌چین تضمین می‌کند نه خریدار می‌تواند پرداخت را به تأخیر بیندازد و نه سازنده می‌تواند از انتقال مالکیت ان‌اف‌تی جلوگیری کند. قراردادهای هوشمند نیز انعطاف‌پذیری بیشتری را ارائه می‌دهند. به عنوان مثال مالکیت محتوای خلاقانه گران‌قیمت می‌تواند تقسیم شود (بدون کپی) به تعدادی ان‌اف‌تی کوچک‌تر که مشارکت تعدادی خریدار را تسهیل می‌کند. به این قابلیت، تقسیم‌پذیری یا فرکشنال ان‌اف‌تی می‌گویند. از میان کاربردهای خلاقانه ان‌اف‌تی، مفهوم تقسیم‌پذیری ان‌اف‌تی، نحوه مالکیت، تجارت و ارزش‌گذاری هنر را تغییر داده است. این تغییرات نشان‌دهنده دموکراتیک کردن سرمایه‌گذاری در صنعت هنر است که امکان مشارکت گسترده‌تر و رشد اکوسیستم فراگیر در دنیای هنر را فراهم می‌کند. به ‌طور سنتی،‌ مالکیت هنر در حیطه قشر مرفه بود و اغلب آثار هنری باارزش برای سرمایه‌گذار عادی غیرقابل دسترس بود. تقسیم‌پذیری ان‌اف‌تی با تقسیم یک اثر هنری دیجیتال به واحدهای کوچک‌تر و مقرون ‌به‌صرفه‌تر یک مدل از مالکیت جمعی را امکان‌پذیر می‌کند. این رویکرد علاوه بر دموکراتیک‌سازی سرمایه‌گذاری، موجب افزایش نقدینگی بازار می‌شود و آن را پویاتر و قابل دسترس‌تر می‌کند.

بازار سنتی هنر معمولا به عدم نقدینگی شناخته می‌شود، زیرا فروش یک اثر هنری باارزش می‌تواند زمانبر و پیچیده باشد اما با تقسیم‌پذیری ان‌اف‌تی که در پلتفرم‌های بلاکچین معامله می‌شود، می‌تواند با سهولت بیشتری خرید و فروش شود و سیالیت مورد نیاز را به بازار بیاورد.  

بلاک‌چین، ان‌اف‌تی‎ها و قراردادهای هوشمند، مسیرهای جایگزینی را برای توزیع محتوا ایجاد کرده‌اند که دیگر نیازی به اتکای کامل به واسطه‌های سنتی مانند ناشران و توزیع‌کنندگان نیست. به این طریق، هنرمندان کنترل بیشتر و همچنین سهم بیشتری از درآمد حاصل از محصولات خلاقانه خود را به دست می‌آورند. بنابراین هنرمندان کمتر به واسطه‌هایی که خود را در زنجیره ارزش بین محصولات خلاقانه و مخاطبان قرار می‌دهند، تکیه می‌کنند. در بازار سنتی، قدرت انتخاب محتوا به دست واسطه‌هاست. آنها سعی می‌کنند محتوایی را که فکر می‌کنند کیفیت پایین یا ظرفیت پایینی برای فروش دارد فیلتر کنند. از آنجا که ان‌اف‌تی امکان دسترسی مستقیم به مصرف‌کنندگان را برای سازندگان محتوا فراهم می‌کند، قدرت انتخاب محتوا بیشتر در اختیار خریداران است. غیرمتمرکز کردن قدرت انتخاب احتمالا باعث ایجاد محتوای متنوع‌تری می‌شود. همچنین برخلاف بازار سنتی که در آن تعداد کمی واسطه ممکن است تسلط بالایی بر بازار داشته باشند و قدرت فوق‌العاده‌ای به بازار اعمال می‌کنند، بلاک‌چین تضمین می‌کند هیچ نهاد واحدی قدرت تغییر یک‌جانبه این قوانین یا تغییر سوابق اجرای آن را ندارد.   

 همچنین هنرمندان درباره چگونگی قیمت‌گذاری، بر اشتراک‌گذاری یا تبلیغات دارایی‌های معنوی خود کنترل بیشتری دارند. علاوه بر این، ویژگی «بدون نیاز به اعتماد» بلاک‌چین، سازندگان را تشویق می‌کند با طیف وسیع‌تری از همکاران (مانند آهنگسازان، ترانه‌سراها و نوازندگان) کار کنند. برای مثال، با تقسیم خودکار درآمد از طریق قراردادهای هوشمند، سازندگان خطرات کمتری را ناشی از نقض قرارداد توسط همکاران خود می‌بینند، حتی کسانی که قبلا با آنها کار نکرده‌اند یا با آنها ناآشنا هستند. 

قراردادهای هوشمند امکان قیمت‌گذاری پویا و شفاف را فراهم می‌کند. تقاضا برای محصولات خلاقانه (نقاشی، عکس و آهنگ) در طول زمان در نوسان است. در بازار سنتی، خالق، خریدار و واسطه‌ها ممکن است نیاز به مذاکره مجدد برای تغییر قیمت‌ها متناسب با نوسانات تقاضا داشته باشند. تحت قراردادهای هوشمند، صاحبان محصولات خلاقانه می‌توانند به راحتی قوانینی را برای تنظیم قیمت‌ها با توجه به تقاضای بازار تدوین کنند. نکته مهم این نوع قیمت‌گذاری این است که مکانیسم قیمت‌گذاری برای خریداران شفاف است. شفافیت کیفیتی است که مصرف‌کنندگان به دنبال آن هستند.  

ان‌اف‌تی همچنین بازار ثانویه دارد که این بازار حتی می‌تواند پربارتر نیز باشد؛ مجموعه‌داران، ان‌اف‌تی‌ها را به عنوان سرمایه‌گذاری خریداری می‌کنند و امیدوارند در صورت افزایش ارزش، آنها را بفروشند. خریداران می‌توانند با انتقال مالکیت ان‌اف‌تی‌های خود در بلاک‌چین، محتوای خلاقانه را دوباره بفروشند. زمانی که ان‌اف‌تی چندین بار مالکیت خود را تغییر می‌دهد، خریداران بالقوه می‌توانند مالکیت‌های قبلی را روی بلاک‌چین بررسی کنند تا متوجه شوند ان‌اف‌تی از خالق واقعی منشأ گرفته است.  

بلاک‌چین به خریداران کمک می‌کند صحت محصولات خلاقانه تأیید شود. آثار تقلبی یک چالش طولانی‌مدت برای خریداران در بازار هنر بوده است. با قراردادهای هوشمند مبتنی بر بلاک‌چین، هر تراکنش با اجماع بین شرکت‌کنندگان در شبکه تأیید می‌شود. گاه‌شماری کامل رویدادها (به عنوان مثال، انتقال‌ها) به هر کسی در شبکه اجازه می‌دهد تراکنش‌های قبلی را ردیابی یا بازرسی کند. به این ترتیب، استفاده از بلاک‌چین فروش آثار تقلبی را به میزان قابل توجهی دشوارتر می‌کند.  

* دموکراتیک شدن بازار هنر با ظهور ان‌اف‌تی

دنیای هنر از لحاظ تاریخی هنر دیجیتال را کم‌ارزش دانسته و به حاشیه رانده است اما ظهور ان‌اف‌تی باعث ایجاد دگرگونی شده است. هنر دیجیتال شامل آثار هنری‌ای است که با استفاده از فناوری دیجیتال، از جمله عکس‌ها، انیمیشن‌ها، نقاشی‌های دیجیتال، طراحی‌ها، تصاویر و فیلم‌ها خلق شده‌اند. ناتوانی در تشخیص قطعات اصلی از بازتولید، مانع رشد بازار هنر دیجیتال بود. ان‌اف‌تی‌ها در ارزش بخشیدن به آثار هنری دیجیتال بسیار مفید بودند و آنها را به کالاهای کلکسیونی تبدیل کردند. قبل از فناوری بلاک‌چین، تکثیرپذیری هنر دیجیتال، از ارزشمند شناخته شدن آن جلوگیری می‌کرد. ان‌اف‌تی‌ها شفافیت مالکیت و مکانیسم‌های احراز هویت را ایجاد کرده‌اند و باعث شده‌اند هنر دیجیتال از نظر ارزشمندی و ارزش بازار با اشکال هنری سنتی برابری کند. این بازار جدید با بازار هنر موجود ادغام شده و هنر دیجیتال را بخشی جدایی‌ناپذیر از دنیای هنر کرده است.

همچنین ظهور ان‌اف‌تی به هنرمندان اجازه می‌دهد به‌طور مستقیم اثر خود را به خریدار بفروشند.  

برای دهه‌ها، گالری‌های هنری و خانه‌های حراج بازارسازان دنیای هنر بودند و موزه‌ها، مجموعه‌داران و هنرمندان برای خرید و فروش آثار هنری در این بازارها گرد هم می‌آمدند. در برخی مواقع، ورود به این بازارها برای نسل جدید هنرمندان کاری دشوار بود اما هم‌اکنون با قابلیت ان‌‌اف‌تی، ورود به بازار هنر برای هنرمندان نوظهور آسان شده است. همچنین باعث جذب نسل جوانی از مجموعه‌داران و سرمایه‌گذاران حوزه فناوری شده است که قبلا تعامل محدودی با بازار هنرهای زیبای سنتی داشتند. از سوی دیگر، بر اساس مدل سنتی بازار هنر، هر بار یک اثر هنری در بازار ثانویه به فروش می‌رسد، عواید آن به صاحب فعلی می‌رسد. به این ترتیب که هنرمند پس از فروش اولیه، از افزایش احتمالی قیمت‌های بعدی بی‌بهره است اما قراردادهای ان‌‌اف‌تی ممکن است شامل بندهایی باشد تا هنرمندان در تراکنش‌های بعدی بخشی از سود احتمالی را دریافت کنند.

* آینده ان‌اف‌تی در صنعت هنر

بازار ان‌اف‌تی سال 2022 دوره‌ اوج خود را سپری کرد اما سال بعد فروش به مرور کاهش یافت. سال 2023، فروش ان‌اف‌تی بالغ بر 8.70 میلیارد دلار بود که کاهش شدیدی نسبت به 23.74 میلیارد دلار سال 2022 داشت که حتی به کمتر از پایین‌ترین میزان فروش در سال 2019 رسید. برخلاف این کاهش، تعداد تراکنش‌های ان‌اف‌تی افزایش قابل ‌توجهی داشت و از 54،857،850 در سال 2022 به 90,607,554 در سال 2023 رسید. این نشان‌دهنده مشارکت رو به رشد در معاملات ان‌اف‌تی به‌رغم کاهش ارزش فروش کلی است. یکی از نکات برجسته سال 2023 ظهور بیت‌کوین و سولانا  به عنوان بازیگران کلیدی در بازار ان‌اف‌تی بود. دسامبر 2023 فروش بیت‌کوین ان‌اف‌تی به بیش از 881 میلیون دلار رسید و رکورد فروش یک ماهه را با مشارکت قابل توجه خریداران و فروشندگان به ثبت رساند. این، افزایش ماهانه قابل توجهی را برای ان‌اف‌تی‌های بیت‌کوین نشان داد و فروش آن در ماه‌های پایانی سال از اتریوم پیشی گرفت. سولانا همچنین رشد قابل توجهی را در فروش ان‌اف‌تی تجربه کرد که منعکس‌کننده اکوسیستم ان‌اف‌تی متنوع است. 

سال 2024 با افزایش شدید و متعاقب آن کاهش حجم معاملات ان‌اف‌تی، تحت تاثیر عوامل مختلف بازار مانند مشوق‌های  Blur و رقابت با OpenSea آغاز شد. اتریوم به ‌رغم مواجهه با رقابت سختی از سوی بلاک‌چین‌های نوظهور مانند بیت‌کوین و سولانا، پیشتازی خود را در فضای ان‌اف‌تی حفظ کرد. بازار Financing (NFTFi)  اوایل 2023 با حجم قابل توجهی از وام‌ها و افزایش پلتفرم‌هایی مانند  ParaSpace که در سهم بازار پیشرو بودند، دوباره احیا شد. این احیا تعامل رو به رشد بین ان‌اف‌تی‌ها و تامین مالی غیرمتمرکز را برجسته می‌کند و راه‌های جدیدی را برای نقدینگی و سرمایه‌گذاری در بازار ان‌اف‌تی ارائه می‌دهد. بازار ان‌اف‌تی سال 2023 در حالی که کاهش فروش را تجربه کرد، فرصت‌های قابل توجهی را در ان‌اف‌تی‌های بیت‎کوین و سولانا آشکار کرد. این روندهای نوظهور نشان می‌دهد با وجود چالش‌های فعلی، بازار برای رشد آینده آماده است.

پژوهشگر اندیشکده حرف پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف *