راضیه فلاح: حدود 3 هزار سال قبل از میلاد مسیح نخستین مالیات در مصر از مردم اخذ شد. در طول تاریخ، کشورهای مختلف به لزوم این نوع قانون مالی در نظام حکمرانی خود پی برده و به مرور این امر در دیگر نقاط مختلف دنیا اجرایی شد. با گذشت زمان این نظام مالی نیز مانند دیگر موارد هر بار به نسبت قبل تکامل بیشتری پیدا کرد. ایران نیز از سالیان بسیار دور از این نظام مالی استفاده کرده و راه‌های مختلفی را تا امروز در این مسیر طی کرده است. با این همه هنوز نظام مالیاتی کشور با یک نظام مالیاتی دقیق و شفاف فاصله زیادی دارد.

به عنوان مثال به جای آنکه نظام مالیاتی عاملی برای کنترل تضاد طبقاتی در کشور شود، خود عامل فشاری روی دوش طبقه کم‌درآمد و به اصطلاح حقوق‌‌بگیران جامعه شده است، درحالی که اخذ مالیات روش درست و سالم تامین درآمدهای دولت در نظام اقتصادی است و شکاف مالی بین خانوارهای مختلف یک کشور را به‌درستی کنترل می‌کند. 

* مالیات بر درآمد چیست و چه محاسنی دارد؟

مالیات بر درآمد چیست؟ این سوالی است که این روزها پس از تصویب لایحه مالیات بر مجموع درآمد در هیات دولت، به دفعات پرسیده می‌شود. آبان امسال بود که هیات دولت لایحه مذکور را تصویب و به مجلس شورای اسلامی ارسال کرد. به صورت جزئی مالیات بر درآمد یا PIT به 3‌ روش «مالیات بر مجموع درآمد»، «مالیات دوگانه» و «مالیات یکنواخت» اجرا می‌شود. 

به بیان دقیق‌تر، در نوع مالیات بر مجموع درآمد، مالیات به صورت نرخ‌های تصاعدی بر درآمد موثر اشخاص حقیقی تعلق می‌گیرد. درآمد موثر یعنی مجموع درآمد فرد منهای هزینه‌های ضروری زندگی. با این روش می‌توان توزیع عادلانه درآمد را محقق کرد، چون با اصل توان پراخت مطابقت دارد. بر این اساس هیچ پایه مالیاتی مناسب‌تر از مالیات بر مجموع درآمد برای اجرای نرخ‌های تصاعدی وجود ندارد. در مدل مالیات دوگانه، یک نرخ مالیاتی بیشتر از یک مرتبه بر درآمدهای مشخص اعلام می‌شود تا نرخ مالیاتی برای بخشی از درآمدهای جامعه افزایش داشته باشد. هدف از اجرای این مدل مالیاتی ایجاد تعادل درآمدها و کاهش تفاوت‌های اجتماعی و اقتصادی است. در نهایت مدل مالیات بر درآمد یکنواخت در کنار مزیت تسهیل اخذ و اجرای مالیات و از بین بردن انگیزه انتقال درآمدها برای کاهش مالیات پرداختی؛ عدالت مالیاتی را به میزان بسیار کمتری محقق می‌کند و انگیزه کسب درآمد از محل سرمایه در مقابل دستمزد را افزایش می‌دهد. نظام مالیاتی که امروز در کشور اجرا می‌شود به مالیات سود شرکت‌ها، مالیات بر ارزش ‌افزوده و وضع عوارض واردات وابسته است. این در حالی است که در کشورهای دیگر اشخاص حقیقی مانند صاحبان کسب‌وکار، کارگران و حتی اشخاص بیکار موظف به پرداخت مالیات بر مجموع درآمد خود هستند. مدل مالیاتی حال حاضر کشور، بیشترین میزان اخذ مالیات را از طبقه کارمند دارد و طبقات بالای جامعه با داشتن بیشترین میزان کسب درآمد، کمترین پرداخت مالیاتی را دارند. این امر خود دلیل محکمی بر لزوم تغییر ساختار مالیاتی کشور است. 

به عنوان مثال در سال 1400 صاحبان مشاغل و اصناف که از تولید ناخالص داخلی 20 تا 30 درصد سهم دارند تنها 5 درصد مالیات پرداختی کشور را داشته‌اند. در همان سال از کل درآمدهای مالیاتی دولت، 38 درصد مربوط به اشخاص حقوقی، 38 درصد مربوط به کالا و خدمات، 19 درصد مالیات بر درآمد و تنها 5 درصد مالیات مربوط به ثروت بوده است. همین امر باعث شده در سال ذکر شده تنها 5 درصد ثروتمندان در پرداخت مالیات سهم داشته باشند. این درحالی است که با نگاهی به گزارش بانک جهانی به خوبی می‌توان دید که در سال 2021 میانگین درآمد مالیاتی نسبت به تولید ناخالص داخلی در میان اعضای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی 34.1 درصد بوده است.

* مالیات مستقیم جهشی برای بی‌نیازی از نفت

در سال‌های اخیر  پس از اعمال تحریم‌های ظالمانه اقتصادی به کشور، مشکلات ناشی از وابستگی به درآمدهای نفتی بخوبی برای تک‌تک اعضای کشور قابل رویت شد. اگر سال‌های گذشته این وابستگی درآمدی به نفت، کم شده بود به طور حتم امروز اقتصاد کشور از اعمال تحریم‌ها به این میزان آسیب ‌نمی‌دید و بالطبع فشار کمتری نیز بر مردم وارد می‌شد. امروز نیز با اجرای نظام مالیاتی بر اساس مجموع درآمدهای افراد، می‌توان وابستگی کشور به درآمدهای نفتی را کاهش داد. اخذ مالیات در این مدل که با اصلاح کارکردهای توزیعی همراه است به نفع اقشار کم‌درآمد جامعه بوده و از آنها نیز حمایت می‌کند. امروز کشورهای توسعه‌یافته جهان از طریق این روش مالیاتی چیزی حدود 41 درصد از شهروندان مالیات اخذ می‌کنند که این میزان برای ایران تنها 24 درصد بوده است. به بیان جزئی‌تر، کشورهای توسعه‌یافته درآمدی به‌مراتب بسیار بالاتر از این محل دارند. به بیان دیگر، سال 1400 حقوق‌‌بگیران کشور حدود 12 درصد کل درآمدهای مالیاتی کشور را پرداخته‌اند که این میزان در سال 2019 برای 3 کشور اول رتبه‌بندی بانک جهانی به میزان 46 درصد متعلق به دانمارک، 45.1 درصد متعلق به فرانسه و 42.9 درصد متعلق به بلژیک بوده است.

* مالیات بر درآمد بر چه مواردی اجرا می‌شود؟

مالیات حقوق کارکنان بخش‌های دولتی و خصوصی، مالیات مشاغل، مالیات مستغلات و مالیات بر درآمدهای اتفاقی، مواردی است که در مالیات بر درآمد یا مالیات مستقیم لحاظ می‌شود. در این نوع خاص اخذ مالیات، خالص درآمد حاصل از منابع مختلف درآمدی با یکدیگر جمع شده و مقدارهایی که از سقف معافیت پایه بالاتر باشند بر اساس نرخ‌های تصاعدی محاسبه می‌شوند. در اینجا باید ذکر کرد که این نوع اخذ مالیاتی تبدیل به عاملی موثر در عادلانه‌تر شدن درآمد خانوارها خواهد شد. به عنوان مثال سازمان امور مالیاتی برای مؤدیان موجر، اجاره‌‌بها را در زمان پرداخت مالیات در نظر می‌گیرد و در نتیجه این بخش از خانوارها نرخ مالیاتی کمتری را پرداخت می‌کنند. از سوی دیگر، مؤدیانی که سود سپرده بانکی دریافت می‌کنند در این لایحه اخذ مالیات در نظر گرفته شده‌اند که این خود عاملی در عادلانه‌تر شدن تضاد اقتصادی 

خواهد بود. 

* طرح تحولی حمایت از اقشار ضعیف کشور

امروز همه آحاد یک کشور می‌دانند که وجود یک قانون مالیاتی درست و شفاف راهی برای توسعه پایدار و مستقل است اما چگونگی اجرای آن قانون خود مساله مهم دیگری است. در لایحه پیشنهادی دولت به مجلس به‌درستی برخی هزینه‌ها مانند آموزش، درمان، اقساط مسکن یا اجاره آورده شده است تا از سرجمع درآمدهای یک خانوار کسر شود. به عبارت ساده، افرادی که متاهل و دارای فرزند هستند، به نسبت افراد مجرد یا بدون فرزند مالیات کمتری پرداخت می‌کنند. همانطور که قبلا نیز بیان شد افراد موجر و مالک نیز مالیات متفاوتی پرداخت خواهند کرد. یعنی در لایحه مالیاتی جدید فقط درآمدها مبنای پرداخت مالیات نیست و هزینه‌ها نیز به‌درستی در تعیین میزان مالیات پرداختی افراد در نظر گرفته شده است.

در حال حاضر از مؤدیان با یک پایه حقوق یکسان به یک میزان مالیات اخذ می‎‌شود. این درحالی است که اگر لایحه پیشنهادی به مرحله اجرا برسد، افراد متاهل به نسبت افراد مجرد و سرپرست‌های خانوار با فرزند بیشتر به نسبت سرپرست‌ خانوارهایی که فرزند کمتری دارند یا هیچ فرزندی ندارند، مالیات کمتری پرداخت می‌کنند. به بیان دیگر، دولت میزان هزینه‌های هر خانواده را با دقت در نظر گرفته و بار مالی کمتری را بر دوش خانوارها‌یی که هزینه‌ بیشتری دارند گذاشته است. به نظر می‌رسد دولت در نظر دارد با اجرای لایحه پیشنهادی تحولی جدی در نظام مالیاتی کشور و بالطبع منبع درآمدی خود ایجاد کند. البته هر امر درستی نیازمند اجرای درست و دقیق است که دولت باید به این بخش از اجرای طرح نیز دقت لازم را مبذول دارد.