کد خبر: 277888تاریخ: 1402/12/20 00:00
گزارش «وطن امروز» درباره گام مهم دولت در حذف شهریه دهک‌های یک تا 4 در مدارس سمپاد
سمپاد رایگان شود
عباد محمدی: مرداد سال جاری با تصویب هیات دولت، تحصیل دانش‌آموزان 4 دهک درآمدی اول جامعه که در مدارس سمپاد پذیرفته می‌شوند، «رایگان» شد. این تصمیم از همان نخست که اتخاذ شد، گامی مهم در راستای تقویت بدنه آموزشی و نیز ارتقای عدالت آموزشی کشور تلقی می‌شد. هر چند اشکالات و نارضایتی‌های جدی نسبت به سیستم آموزشی و تربیتی کشور وجود دارد و نمونه بارز این نقصان‌ها را می‌توان «کنکور سراسری» دانست اما آگاهیم که راه عبور از مسائل موجود، تصمیمات ناگهانی و تغییرات بدون پشتوانه نیست و لازم است از تصمیمات تاثیرگذار حمایت شود. رایگان شدن هزینه تحصیل دانش‌آموزان پذیرفته‌شده در مدارس سمپاد که در 4 دهک نخست قرار دارند از جمله این تصمیمات است، چراکه به تدریج می‌تواند بر سیستم آموزشی کشور تاثیرگذار باشد.
پاسخ به این پرسش که چرا این تصمیم را می‌توان سرآغاز یک تغییر دانست، کمی از توصیف آن دشوارتر است، چرا که ایده‌ها نیاز دارند در درازمدت به تکامل و بلوغ برسند و بتوانند در مسیر برقراری عدالت آموزشی نقش تاثیرگذار ایفا کنند. طی سال‌های اخیر بویژه در ایام کرونا که مساله بازماندگی از تحصیل بشدت در کشور داغ شد، تصمیمات قابل ملاحظه‌ای برای بازگرداندن دانش‌آموزان به مدارس اتخاذ شد که نتایج قابل قبولی هم داشت. این تصمیمات کمک کرد بدنه آموزشی کشور خود را ملزم به حمایت از کسانی بداند که به هر دلیلی میل به تحصیل ندارند، یا شرایط تحصیل برای آنها فراهم نشده است. براساس برآورد آماری، در حال حاضر بیش از 16 میلیون دانش‌آموز در ایران مشغول تحصیل هستند، همچنین براساس آخرین گزارش‌های وزارت آموزش‌و‌پرورش امسال فقط کمی بیشتر از ۲۰۰ هزار دانش‌آموز بازمانده از تحصیل در کشور شناسایی شدند که در حال بازگشت به مدارس هستند. از آنجا که رسیدگی به وضعیت آموزشی در کشور بر اساس کد ملی پیگیری می‌شود، این آمار دارای دقت فراوانی است. این آمار نشان می‌دهد شرایط آموزشی برای 98 درصد افراد در سن تحصیل فراهم شده است که گام مهمی در برقراری نسبی عدالت آموزشی در کشور محسوب می‌شود. نکته‌ای که باید اکنون سراغ آن رفت، بحث ارتقای کیفیت آموزشی است.
* ایده‌ای که انگیزه‌ها را بالا برد
یکی از معیارهایی که در حال حاضر به واسطه آن، مدارس کشور وضعیت‌سنجی می‌شود، کنکور سراسری است. در این شرایط هرکدام از انواع مدارس که در آن دانش‌آموزان با رتبه بهتری وارد دانشگاه شوند، از نظر جامعه و دستگاه‌های سنجشی موجود بهتر عمل کرده است. فارغ از اشکالات این نوع شاخص‌گذاری، براساس گزارش سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان، ۷۰ درصد رتبه‌های زیر 1000 کنکور، دانش‌آموزانی هستند که در مدارس استعدادهای درخشان -سمپاد- آموزش دیده‌اند. این گزاره نشان‌دهنده موفقیت مدارس سمپاد در سیستم آموزشی موجود است. تعداد دانش‌آموزهایی که در مدارس سمپاد در حال تحصیلند ۱۲۸ هزار نفر گزارش شده است که در 700 مدرسه سمپاد تحصیل می‌کنند. الهام یاوری، رئیس سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان آبان سال جاری اعلام کرد تصمیم دولت برای رایگان شدن هزینه تحصیلی چهار دهک اول در مدارس سمپاد، «منجر به افزایش ۴۵ درصدی ورود دهک‌های محروم به مدارس سمپاد طی امسال شده است». این آمار که حامل نتایج بسیار قابل تاملی است نشان می‌دهد تعداد زیادی دانش‌آموز مستعد در دهک‌های یک تا 4 جامعه در حال تحصیل هستند که تا قبل از مصوبه هیأت دولت توان و انگیزه لازم برای راهیابی به مدارس سمپاد را نداشتند.
البته در اینجا لازم به تاکید است اگر صحبت از هزینه مدارس سمپاد می‌شود به معنای مدارس غیرانتفاعی با دریافت هزینه‌های عجیب از دانش‌آموزها نیست. برای تقریب به ذهن باید گفت مثلا در برخی کلانشهرها مثل تهران هزینه سرویس رفت و آمد به مدرسه بیشتر از هزینه خود مدرسه تمام می‌شود! گاهی عدم درک این مساله باعث شکل‌گیری تحلیل‌های غلط پیرامون جامعه‌شناسی دانش‌آموزان راه یافته به دانشگاه‌های دولتی می‌شود. طبق مصوبه شورای عالی آموزش‌و‌پرورش، شهریه مدارس سمپاد، نیمی از شهریه مدارس غیردولتی همان شهر است. شهریه مصوب مدارس غیردولتی برای سال تحصیلی ۱۴۰۳ـ۱۴۰۲ از ۵ تا ۴۸ میلیون تومان بوده که متوسط مبلغ شهریه ۹ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان بوده است.
اما چرا این تصمیم دولت تمام مدارس کشور را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد؟ زمانی که از دهک‌های محروم جامعه صحبت می‌شود، منظور اقشاری است که درآمد آنها از هزینه‌کرد آنها بیشتر است؛ آنچه در ضرب‌المثل به آن «هشتش گرو نه‌شه» گفته می‌شود. بر اساس گزارش وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، خانوار‌های حاضر در دهک اول در سال گذشته 3 میلیون و ۵۳۷ هزار تومان درآمد داشته‌اند در حالی که هزینه ماهانه آنها 4 میلیون و ۱۱۶ هزار و ۵۰۰ تومان بوده است، همچنین خانوار‌های دهک دوم، ماهی 6 میلیون و ۳۴۷ هزار و ۵۰۰ تومان درآمد داشته‌اند که این خانواده‌ها نیز به ناچار بیش از درآمدشان هزینه کرده‌اند. در همان سال دهک سوم را خانواده‌هایی شکل داده‌اند که به‌طور متوسط ماهی 8 میلیون و ۴۳ هزار و ۴۰۰ تومان درآمد داشته‌اند و 7 میلیون و ۳۰۷ هزار تومان هزینه کرده‌اند، یعنی این خانوار فرصت داشته ماهی ۷۴۰ هزار تومان پس‌انداز کند. درآمد دهک چهارم ماهی ۹ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان بوده است و قدرت پس‌انداز خانواده‌های حاضر در این دهک، یک میلیون و ۱۵۴ هزار و ۵۰۰ تومان بوده است. بر اساس گزارش‌های رسانه‌ای و تخمین‌های اعلام‌شده، هزینه دوره متوسطه دوم مدارس سمپاد (پایه‌های دهم، یازدهم، دوازدهم) حداقل ۴ میلیون و حداکثر ۱۴ میلیون در دوره تحصیلی 1403-1402 برآورد شده است که این هزینه برای خانواده‌های دهک یک تا 4 سنگین محسوب می‌شود.
پیش از این گزارش شد پس از تصمیم دولت در رایگان کردن هزینه تحصیل دهک‌های اول تا چهارم در مدارس سمپاد، ورودی دهک‌های یک تا 4 به این مدارس 45 درصد افزایش یافت. این نشان‌دهنده وضعیت پراکندگی دانش‌آموزان مستعد و توانمند در کشور است که تاکنون به دلایل مختلف چون «اضطراب‌های ناشی از درآمد پایین خانواده، عدم تایید سرپرست خانواده برای ثبت‌نام در آزمون مدارس سمپاد، ناامیدی از توانایی ادامه تحصیل در مدارس سمپاد بعد از قبولی به دلیل شرایط مالی و بی‌انگیزه بودن دانش‌آموزهای دهک‌های پایین برای راهیابی به مدارس سمپاد به دلیل هزینه این مدارس» امکان راهیابی به این مدارس را برای خود فراهم نمی‌دیدند اما اکنون این فرصت برای آنها مهیا شده است، لذا این تصمیم به دانش‌آموزان حاضر در خانواده‌های کم‌برخوردار این جرأت را می‌دهد که خود را همچون اقشار پردرآمد در محک آموزش قرار دهند و به سمت حضور در صف دانش‌آموزان استعدادهای درخشان بروند. از این منظر می‌توان مدعی شد این تصمیم هم به صورت حمایتی با رویکرد محرومیت‌زدایی، شرایط حضور دانش‌آموزان را فراهم کرده است و هم در کل کشور انگیزه‌ای شده است تا کل دانش‌آموزان میل به تحصیل رقابت‌پذیر داشته باشند، البته هنوز تعداد مدارس سمپاد در کشور حتی به هدفگذاری اولیه آن یعنی 2 درصد نرسیده که امید است این مهم نیز محقق شود.
* حراست دولت از استعدادها از مدرسه تا دانشگاه
نکته دوم که باید به آن توجه کرد، مساله انصراف از تحصیل دانش‌آموزان 4 دهک نخست است.
بسیاری از دانش‌آموزان مستعد در دوران آموزشی خود افق چندانی برای ادامه تحصیل در سطح آموزش عالی نمی‌بینند. اتخاذ این تصمیم - که با مطالعه کسانی صورت گرفته است که به مدارس سمپاد راه یافته‌اند اما فرآیند ثبت‌نام خود را کامل نکرده‌اند - این امکان را می‌دهد که دانش‌آموزان از مدرسه تا دانشگاه تحت حمایت دولت قرار گیرند. رشد 45 درصدی دانش‌آموزان دهک یک تا چهار بین کل دانش‌آموزان راه یافته به مدارس سمپاد، گویای همین نکته است که برخی دانش آموزان، فارغ از از دست دادن انگیزه و امید، حتی در شرایطی که در مدارس سمپاد قبول شده‌اند، از ادامه تحصیل در این مدارس به دلیل شرایط اقتصادی بازمانده و حضور در مدارس دولتی یا نمونه دولتی را ترجیح داده‌اند. هرچند آمار کسانی که پس از قبولی توانایی ادامه تحصیل در این مدارس را نداشته‌اند برای ما آشکار نیست اما به نظر می‌رسد تعداد آنها چندان هم اندک نبوده است. با تصویب این طرح اکنون شرایط رشد در بهترین مدارس و با کیفیت‌ترین دانشگاه‌ها برای اقشار محروم تا حدودی فراهم شده است، هرچند تا شرایط ایده‌آل فاصله‌ای محسوس وجود دارد. لذا گسترش این نگاه می‌تواند گامی موثر در راستای بهبود سیستم آموزشی و تقویت بدنه آموزشی کشور باشد.
* یارانه‌ای دیگر برای شکستن چرخه فقر
مشخص است یارانه صرفا آن نیست که به صورت مستقیم به حساب سرپرست خانوار واریز شود و اتفاقا یارانه هدفمند آن است که مستقیما جامعه هدف خود را تحت حمایت قرار دهد بدون آنکه بر افزایش نقدینگی تاثیر داشته باشد. زمانی که از خانواده دهک ابتدایی صحبت می‌شود، یعنی نهادی کوچک که از کمترین توانایی کسب درآمد و صرف هزینه در امور جاری برخوردار است. شرایط این دهک‌ها به گونه‌ای است که از سوی سازمان‌ها (مانند کمیته امداد) تحت حمایت قرار گرفته‌اند و کوچک‌ترین خطای برنامه‌ریزی، نظم این خانواده‌ها را به هم می‌ریزد، لذا خانواده در صورت هرگونه تلاطم مالی (مثل اجاره‌بها، تورم، بیماری، از دست رفتن وسایل منزل، خراب شدن ابزارها و...) ناچار است از دیگر امور جاری زندگی خود صرف‌نظر کند تا بتواند این شرایط را پشت سر بگذارد. یکی از موضوعات بدیهی بین دانش‌آموزان استعدادهای درخشان که در مدارس سمپاد تحصیل می‌کنند این است که برخی خانواده‌ها، تمایل دارند با کسر هزینه‌های جاری زندگی از فرزند خود حمایت کنند تا در مدارس سمپاد ادامه تحصیل دهد. برای این خانواده‌ها که آینده فرزندان‌شان از حال زندگی‌شان مهم‌تر است، بسیار دشوار است که از پس این هزینه‌ها برآیند لذا در بسیاری موارد هزینه‌های ضروری و جاری زندگی را نادیده می‌گیرند و از فرزند خود حمایت می‌کنند. این تصمیم که نوعی حمایت یارانه‌ای از خانواده‌های محروم دارای فرزند بااستعداد به حساب می‌آید، موجب می‌شود خانواده‌های کم‌برخوردار بتوانند نظم زندگی خود را تا حدود زیادی حفظ کنند و به آینده فرزندشان امیدوار باشند. همچنین راهیابی هرکدام از فرزندان جامعه کم‌برخوردار به مراتب عالی موجب می‌شود به فراخور شرایط شغلی ایجادشده، چرخه فقر در بین این خانواده‌ها شکسته شود. ضمن اینکه این موضوع را می‌توان در راستای افزایش ضریب عدالت در بین اقشار ضعیف ارزیابی کرد.
* با الگوهای بهبودیافته کل مدارس سمپاد را رایگان کنید
وزارت آموزش و پرورش با کمک بنیادها و ستادها تاکنون توانسته زیرساخت‌های خوب آموزشی در کشور ایجاد کند؛ هرچند تا شرایط مطلوب و هدف‌گذاری‌های نظام فاصله وجود دارد. تعداد کل کلاس‌های درس دایرشده در کشور 628223 کلاس است که نسبت به سال تحصیلی گذشته 6277 کلاس معادل 1.25 درصد افزایش داشته است. از مجموع کل کلاس‌های تشکیل شده مذکور 519909 معادل 82.75 درصد در بخش دولتی تشکیل شده‌اند. این نشان‌دهنده ظرفیت‌های خوب و همواره رو به رشد آموزش در کشور است.
بر اساس گزارش‌ها 128 هزار دانش‌آموز در مدارس سمپاد در حال تحصیل هستند. با توجه به خروجی خوب و موثر این مدارس، همچنین انگاره‌ای که در پی جداسازی این مدارس در ذهن تحلیلگران به وجود آمده است، پیشنهاد می‌شود کل هزینه مدارس سمپاد رایگان شود. مدل‌های مختلفی برای رایگان شدن مدارس سمپاد هم وجود دارد که مهم‌ترین آنها این است که خود دولت همه هزینه تحصیلی این دانش‌آموزان را برعهده بگیرد. براساس برآوردها هر دانش‌آموز به طور میانگین 4 میلیون و 700 هزارتومان در مدارس سمپاد شهریه می‌دهد که اگر بخواهیم برای همه دانش‌آموزان هزینه مدارس سمپاد را رایگان درنظر بگیریم، مبلغی کمتر از 700 میلیارد تومان در سال می‌شود. البته مدل در ساده‌ترین حالت خود مطرح شده است.
بر اساس برخی محاسبات دیگر، دولت سالانه مبلغی کمتر از هزار میلیارد تومان از محل شهریه مدارس سمپاد عایدی دارد البته قطعا هزینه دولت برای این مدارس از این شهریه بیشتر است اما با این حال با توجه به میزان این شهریه و تجربه موفق رایگان شدن تحصیل 4 دهک اول در مدارس سمپاد، ایده رایگان شدن تحصیل همه دانش‌آموزان مدارس استعدادهای درخشان در دسترس و اصطلاحا شدنی است. جدا از بحث جوانب حمایتی و نیز ارتقای سطح آموزش، افزایش شاخص‌های عدالت آموزشی نیز از پیامد‌های مثبت این ایده است، بخصوص که با توجه به درصد قبولی دانش‌آموزان سمپادی در دانشگاه، آن وقت زمینه برای هر نوع سوءتفسیر درباره درصد قبولی دانش‌آموزان مدارس دولتی در کنکور از بین می‌رود. بر اساس برخی برآوردها، در صورت رایگان شدن تحصیل در مدارس سمپاد بین 80 تا 90 درصد قبولی‌های دانشگاه اصطلاحا از مدارس غیرپولی خواهد بود.
در نهایت اینکه حالا که مدل مدارس سمپاد در کشور موفق عمل کرده، لازم است این مدل مدارس در کشور توسعه یابد. دولت نیز می‌تواند برای کاهش بار هزینه‌ای ایجاد این مدارس با اعلام معیارها و شرایط راه‌اندازی مدارس به جامعه، از آنها بخواهد نسبت به تشکیل این مدارس در منطقه خود اقدام کنند. در حال حاضر در بسیاری از شهرهای کشور این شرایط وجود دارد که مردم یک شهر برای دارا شدن یک مدرسه موفق، دست به کار شده و زیرساخت‌های لازم آن را ایجاد و از آن حمایت کنند.