گروه فرهنگ و هنر: بدون شک شخصیت و نقش معلم را باید یکی از جذاب‌ترین نقش‌ها برای نویسندگان و کارگردانان دانست؛ نقشی که یک بازیگر، با تجربه و خاطراتی که از مابه‌ازای آن دارد، می‌تواند ابتکارات بسیاری را در خلق آن پیاده کند. به همین دلیل است که بسیاری از بازیگران شاخص سینمای ایران، حداقل یک‌ بار در نقش معلم ظاهر شده‌اند و برخی از آنها توانسته‌اند با این نقش، یکی از برترین‌های کارنامه خود را رقم بزنند.

در سینمای ایران گاه وجه ازخودگذشتگی، گاه رابطه استاد و شاگردی، گاه حس پدر و پسری یا مادر و دختری و گاه نیز وجه سخت‌گیرانه معلمان تصویر شده است. از معلمانی که در سینمای ایران سروکارشان با کودکان استثنایی بوده گرفته تا آنهایی که با نوجوانان بازیگوش سروکار داشته‌اند، همه در فیلم‌های سینمایی ما خاطره‌ساز شده‌اند. از طرفی ارزش و جایگاهی که معلم در کشور ما دارد، همواره ایفای این نقش را به نسبت سایر شخصیت‌ها سخت و گاه حساس کرده است، به ‌گونه‌ای که با مرور 4 دهه سینمای ایران و نگاهی به فهرست هنرمندانی که به ایفای نقش معلم پرداخته‌اند، به وضوح می‌توان دید این جایگاه در هنر هفتم نیز بسیار محترم شناخته شده و همواره معلم در سینمای ایران به عنوان یک ناجی با نقش محوری روایت شده است و این تصور به وجود نمی‌آمد مگر متاثر از جایگاهی که این شخصیت در جامعه ایران دارد.  

در این میان اما به‌رغم ضعف‌هایی که سینمای ایران در مواجهه با بسیاری از موضوعات دارد، پیرامون سوژه معلم و پرداختن به این شخصیت نسل‌ساز دست پری داشته است. «جنگ اطهر»، «دبیرستان»، «پرنده کوچک خوشبختی»، «تیک تاک»، «عبور از غبار»، «کتونی سفید»، «پشت پرده مه»، «آوار»، «بچه‌های طلاق»، «شنا در زمستان»، «رابطه»، «خواب‌های دنباله‌دار»، «ورود آقایان ممنوع» و «جدایی نادر از سیمین» از جمله آثار سینمای ایران هستند که یا شخصیت محوری یا یکی از پررنگ‌ترین شخصیت‌های فیلم معلم بوده است. 

نکته قبل تامل اینکه سینمای ایران تنها در دهه 60 توانست نقش‌هایی ماندگار از معلم را در خاطرات ثبت کند و هر چه از این دهه فاصله گرفته شد، شخصیت معلم در فیلم‌ها آنچنان که باید و شاید ماندگار نشد، البته در این میان معدود آثاری هم بودند که در آنها شخصیت معلم، محوری و مورد اقبال بود اما هرگز مانند دهه 60 ماندگار نشدند؛ آثاری چون «خورشید» با بازی جواد عزتی، «بمب؛ یک عاشاقانه» با نقش‌آفرینی پیمان معادی و حتی «فروشنده» با بازی شهاب حسینی.

مجید مجیدی، فرامز قریبیان و شیرین بینا با حضور در ۳ فیلم رکوردداران ایفای نقش معلم هستند، البته در این فهرست پر و پیمان نام‌هایی چون خسرو شکیبایی، علی نصیریان، هما روستا و جهانگیر الماسی نیز قرار دارند. 

نکته قابل توجه اینکه «جنگ اطهر» به کارگردانی محمدعلی نجفی که نخستین فیلم سینمایی ایران پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی است، شخصیت محوری‌اش یک معلم با بازی فرامرز قریبیان است و در واقع قریبیان را باید نخستین بازیگری دانست که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ایفای نقش معلم پرداخت. مسعود جعفری‌جوزانی سال ۶۴ فیلم «جاده‌های سرد» را جلوی دوربین برد؛ فیلمی که علی نصیریان، نقش محوری آن را با عنوان آقامدیر بازی کرد. فارغ از سادگی و صمیمیت نقش، آقامدیر در این فیلم، درس زندگی به شاگردانش می‌داد. نگاه آقامدیر به شاگردانش، برخلاف روال آموزش دهه ۶۰، محدود به کتاب و فرآیند آموزشی کلیشه‌ای نبود، بلکه امیدآفرینی برای بچه‌های روستایی بود که می‌خواستند مانند درخت، سرما را به زمین بزنند.

«سایه‌های بلند باد» به کارگردانی بهمن فرمان‌آرا و «آوار» به کارگردانی سیروس الوند فیلم‌های بعدی بودند که قریبیان در آنها در نقش معلم حضور داشت اما بدون شک «دبیرستان» به کارگردانی اکبر صادقی در سال 65 را می‌توان یکی از فیلم‌های شاخصی دانست که شخصیت معلم در آن حضور پررنگی داشت. در این فیلم بیژن امکانیان در نقش علی ناصری، دبیر زیست‌شناسی به دنبال ترک اعتیاد، پس از ۳ سال به زادگاهش بازمی‌گردد و به لحاظ سوابق خوب پدر مجددا در دبیرستانی مشغول کار می‌شود.

از سویی مجید مجیدی، کارگردان صاحبنام سینمای ایران هم در سال‌هایی که به عنوان بازیگر در سینما فعالیت می‌کرد با بازی در فیلم «شنا در زمستان» به کارگردانی محمد کاسبی ایفاگر کاراکتر معلم شد. مجیدی در این فیلم در قالب آموزگاری ظاهر شد که بتازگی در یکی از مدارس جنوب شهر عهده‌دار امر تدریس شده است و سعی دارد برخورد متفاوتی با شاگردان فقیر کلاس داشته باشد. پس از ماجراهایی که در مدرسه رخ می‌دهد، با توطئه یک خبرچین، آموزگار توسط ماموران ساواک دستگیر می‌شود و مدرسه بار دیگر به صورت سابق خود بازمی‌گردد و دیگر کسی به شاگردان فقیر کلاس توجهی ندارد. زنده‌یاد خسرو شکیبایی هم در ۲ فیلم «عبور از غبار» و «رابطه» در نقش معلم ظاهر شد. شکیبایی در «رابطه» به کارگردانی پوران درخشنده که سال 65 ساخته شد، نقش معلمی را داشت که به کمک نوجوان ناشنوایی می‌شتابد و وی را از انزوا خارج می‌کند. در«عبور از غبار» هم که سال 68 توسط درخشنده ساخته شد، او نقش آموزگار جوان و رنج‌دیده‌ای را بازی کرد که گرفتار بیماری همسرش می‌شود و مادر یکی از شاگردان گریزپایش به کمک او می‌آید.

جهانگیر الماسی هم از دیگر بازیگرانی است که ۲ بار نقش معلم را ایفا کرده است. او در فیلم «آهوی وحشی» به کارگردانی حمید خیرالدین در سال 71 نقش معلم سخت‌گیری را داشت که باعث می‌شود یکی از دانش‌آموزانش سر به کوه و جنگل بگذارد. الماسی در «پشت پرده مه» به کارگردانی پرویز شیخ‌طادی هم در نقش یک معلم خشن ظاهر می‌شود که توهماتی را در ذهن یکی از شاگردانش که ناشنواست، ایجاد می‌کند.

هما روستا در «پرنده کوچک خوشبختی» ایفاگر یکی از ماندگارترین نقش‌های معلمان بود. او در این فیلم که توسط پوران درخشنده در سال 66 ساخته شد، نقش یک معلم روانشناس را بازی کرد که برای تدریس وارد یک مدرسه دخترانه دانش‌آموزان استثنایی و ناشنوا می‌شود و ورودش مصادف با آشنایی با دخترکی ناسازگار و کندذهن که قصد کشتن هم‌شاگردی‌هایش را سر کلاس داشته، می‌شود. معلم با تلاش فراوان سعی در اصلاح شخصیت ناسازگار دخترک می‌کند که تلاش او تا حد ایثار و جنون پیش می‌رود. تهمینه میلانی سال 68 در فیلم «بچه‌های طلاق» یکی از شخصیت‌های اصلی فیلمش را یک معلم خصوصی با بازی مهشید افشارزاده قرار داد که برای امرار معاش و کسب تجربه به تدریس خصوصی در منازل اشتغال دارد و درگیر زندگی نوجوان 14 ساله‌ای می‌شود.

«کتونی سفید» ساخته محمدابراهیم معیری نیز حسین یاری را در قالب معلمی نشان می‌دهد که برای سامان دادن ورزش مدرسه‌ای بزرگ و قدیمی وارد بوشهر می‌شود و بزودی روحیه بچه‌های شهر را در جهت خودباوری و اعتماد به نفس جمعی شکل می‌دهد. از دیگر بازیگرانی که در نقش معلم ظاهر شده‌اند، می‌توان به نگین صدق‌گویا در فیلم «تیک تاک»، افسانه بایگان در فیلم «اتل متل توتوله»، پانته‌آ بهرام در فیلم «خواب‌های دنباله‌دار»، بهاره رهنما در فیلم «ورود آقایان ممنوع» و مریلا زارعی در فیلم «جدایی نادر از سیمین» اشاره کرد. 

به هر حال آنچه مشخص است اینکه شخصیت معلم در سینمای ایران هر چه از دهه‌های 60 و 70 فاصله گرفت، از آن اعتبار و جایگاه دور شد تا جایی که این شخصیت در معدود آثار سینمایی به شخصیتی هجو بدل شده است که نمونه بارز آن را می‌توان در فیلم «ورود آقایان ممنوع» دید. در هر صورت و همان‌طور که در ابتدای این یادداشت به آن پرداخته شد، شخصیت معلم در جامعه ما همواره از جایگاه ویژه و قابل احترامی برخوردار بوده است، بنابراین انتظار می‌رود هنرمندان و فیلمسازان سینما در پرداخت به چنین شخصیت و نقشی، اهتمام ویژه‌تری داشته باشند.