جامعه ایران در برخی بزنگاه‌های تاریخی، هویتی از خود به منصه ظهور می‌رساند که شاید تا قبل از این بزنگاه‌ها  و در شرایط عادی در اعماق وجود تک‌تک افراد جامعه  نهفته بوده و منتظر تلنگر یا حادثه‌ای بودند که به آن تجلی بخشند. شهادت آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی و بدرقه و تشییع میلیونی ایشان یکی از همین بزنگاه‌هاست که نمونه آن را در تشییع حاج‌قاسم سلیمانی و شهدای غواص و پدیده‌هایی از این دست نیز شاهد بودیم اما چرا این جمعیت هفته گذشته به میدان آمد و چرا این سطح از عواطف را به خرج داد؟ این حس مشترک ملی و این غلیان عواطف چه واقعیت‌هایی را درباره جامعه ایران به ما نشان می‌دهد؟ در گفت‌وگو با سیدمهدی ناظمی‌قره‌باغ، پژوهشگر فلسفه به بررسی این موضوع پرداختیم.  

***

* ابتدا بفرمایید تحلیل شما از حماسه‌ای که مردم خلق کردند، چیست؟ چرا این جمعیت آمد و چرا اینقدر عواطف به خرج داد؟

مساله اصلی غافلگیری همه ما است که این غافلگیری تقریبا مشابه غافلگیری زمان شهادت حاج‌قاسم است. حاج‌قاسم یک شخصیت و یک نماد خاص برای مقاومت منطقه بود. آقای رئیسی شخصیت نمادین ما در مقاومت نیست ولی او یک شخصیت ملی و مربوط به یک کشور خاص به نام ایران است. چیزی که برای ما غافلگیر‌کننده بود این است که به نظر می‌رسید ما هنوز از نظر مسائل و مشکلات کشور به نقطه مطلوبی نرسیده بودیم و خیلی‌ها از وضعیت انتقاد می‌کردند و حتی خیلی از کسانی که در تشییع بودند، تا چند روز قبل از وضعیت کشور گلایه می‌کردند، البته مسائل و مشکلات کشور غیرقابل انکار است اما مساله اینجاست که مردم چیزی را در ناخودآگاه خود ذخیره کرده بودند که از چشم‌ها پنهان مانده بود. مردم به طور ناخودآگاه می‌دیدند و می‌فهمیدند دولت صادقانه خدمت می‌کند و این فرم خدمت صمیمانه، صادقانه و مردمی در گوشه ذهن آنها شکل گرفته بود، به‌رغم اینکه گلایه داشتند که اقدامات آنچنان که باید و شاید هنوز به نتیجه نرسیده است. این مساله نشانگر این بود مردم در کشور ما یک فرمی از سیاست را مطالبه می‌کنند که این فرم از سیاست کاملا خود را در یک شخصیتی به نام آقای رئیسی و برخی اعضای دولت ایشان نشان می‌دهد. این سیاست برای مردم به نوعی مقدس و آیینی و اعتقادی بود. اینطور نیست که مردم صرفا فکر کنند این نوع سیاست مفیدتر و کارآمدتر است، نه! بلکه منظور این بود که این نوع از سیاست، سیاست مقدس و سیاست جریان‌سازی است و سیاستی است که متناسب با فرهنگ و اعتقادات ماست. مردم با حضور خود و این حادثه‌ای که رقم زدند، به این نوع از سیاست «بله» گفتند و ثابت کردند این نوع سیاست را بر هر نوع اصل دیگر ترجیح می‌دهند.

* اینکه از مردم سخن گفته می‌شود، این سوال مطرح می‌شود که مردم چیست و آیا جمعیت تشییع‌کنندگان نمایندگی مردم را دارند؟

آیا منظور از مردم جمع جبری آحاد یک جامعه است که شناسنامه یک کشوری را دارند؟ این به نظرمن نمی‌تواند معنای درستی از توضیح معنای مردم باشد. مردم بیشتر یک مفهوم است، همان‌طور که ملت یک مفهوم است. ما نمی‌توانیم بر اساس افرادی که با ما همسو هستند یا همسو نیستند، درباره ملت حکم کنیم. همین مساله درباره مردم هم وجود دارد. منتها مردم یک شکل نرم‌تر، فرهنگی‌تر و تاریخی‌تری و ملت یک شکل مدرن‌تر، امروزی‌تر و سیاسی‌تر دارد.

وقتی می‌گوییم مردم، منظور ما همه آحادی که شناسنامه ایرانی دارند نیست و  این تعریف درستی برای مردم نیست. مردم کسانی‌‌اند که صاحب این فرهنگ و تاریخ هستند و بر اساس تعلق به تاریخ و فرهنگ خود انتخاب سیاسی خود را دارند. به همین خاطر اینها در رابطه با مسائل سیاسی همیشه بیشترین عرق و انگیزه اقدام را دارند و بیشتر از بقیه در مسائل سیاسی فعال هستند و اقدامات متناسب با نظرات خودشان را انجام می‌دهند.

به همین خاطر وقتی صحبت از مردم می‌کنیم راجع به یک مساله تاریخی - فرهنگی حرف می‌زنیم و کسانی را که به هویت این سرزمین و هویت ایران معتقدند منظور داریم. آنها چون معتقدند، سعی می‌کنند در سطح عمومی بیشتر فعال باشند و بر این اساس در مسائل سیاسی هم بی‌تفاوت نیستند و فعالند. ممکن است افرادی را پیدا کنیم که به ادبیات و هنر علاقه داشته باشند اما در ظاهر هیچ نوع رویکرد سیاسی ندارند و موجوداتی خنثی نسبت به سیاست به نظر برسند. ممکن است این افراد علقه‌های غیرسیاسی مانند هنر و ادبیات داشته باشند اما این علایق منجر به این نشده که آنها نسبت به سرزمین خودشان عرق داشته باشند. باز اینها هم جزو مردم نیستند اما ساکنان این سرزمین هستند و حقوق‌شان کاملا محترم است و باید به آن حقوق احترام گذاشت و در چارچوب قوانین کشور با آنها تعامل داشت. اما مردم یک سرزمین کسانی هستند که به آن سرزمین عرق دارند و برای اعتقاد خود عمل و کاری انجام می‌دهند. وقتی از مردم سخن می‌گوییم، برخی چرتکه می‌اندازند و سنجش می‌کنند که چند نفر در خیابان حضور می‌یابند، ضمن اینکه چنین امری شدنی نیست و نمی‌توان این حضور را اندازه‌گیری کرد اما به فرض که شدنی باشد و ما شمردیم که چه تعداد آدم حضور یافته‌اند؛ خب که چه؟! انگار بقیه که نیامدند، پشت درهای بسته‌ای منتظرند که یک رفتار دیگری انجام دهند و کسی مانع آنها شده است. اینها مغلطه‌های بچگانه‌ای است که صورت می‌گیرد. مردم جمع جبری افراد ساکن در یک سرزمین و جمع جبری افراد دارای شناسنامه یک کشور نیستند. مردم افرادی هستند که به هویت تاریخی و فرهنگی آن کشور علقه دارند و به خاطر آن علقه در مسائل سیاسی هم فعالیتی دارند و توجهی به مسائل سیاسی دارند. اینهایی که به میدان می‌آیند مردمند. منظور من این نیست که همه مردم آمده باشند، قطعا برخی به هر دلیلی به تشییع نیامدند اما عمده مردم آمدند. ما بیش از این در کشورمان نیروهای فعال فرهنگی نداریم، شاید کمی بیشتر از این تعدادی که به تشییع‌ها می‌آیند، علقه‌های سرزمینی و فرهنگی و اجتماعی جدی دارند. به هرحال عمده مردم آمدند.

آنها که مردم نیستند به راحتی مهندسی شده و اسیر جنگ‌های روانی - رسانه‌ای می‌شوند و مورد سوءاستفاده ارباب قدرت قرار می‌گیرند.

* شما در واقع مردم را ذیل یک هویتی دارای معنا می‌دانید که اگر آن هویت وجود نداشته باشد، در اصل واژه مردم را نمی‌توان به آن اطلاق کرد.

به کسی که تمام هم و غم او گذران روزمره و سود شخصی است، نمی‌توان مردم گفت. آنها نه تنها مردم ایران، بلکه مردم هیچ سرزمینی محسوب نمی‌شوند. خیلی از افراد هستند که هیچ علقه هویتی مشخصی ندارند و به شکل کاملا توده‌ای و در شرایط خاصی زندگی می‌کنند. برخی تبدیل به خرده‌فرهنگ می‌شوند، بعضی‌ در حاشیه قرار می‌گیرند و شکل‌های مختلف دارند. برخی در متن زندگی شهری قرار دارند اما به چیزی علقه ندارند. صرفا به فکر روزمره و سود شخصی‌اند. اینها قطعا مردم هیچ جایی نیستند.

* چه صورت‌بندی‌ای از انسان ایرانی می‌توان ارائه داد که این لحظات - تشییع آیت‌الله رئیسی - را فهم کرد؟

ساختار سیاسی ما هنوز شکل نگرفته و هنوز موفق نشده‌ایم به یک هویت روشن سیاسی برسیم اما آنقدر که می‌توان گفت این است که ما سیاست خود را ذیل ۲ رویکرد تراژیک و حماسی می‌بینیم. ما سیاستی داریم که حماسه داشته باشد و بتواند مساله‌ای را در واقعیت خلق کند. هم کارویژه حاج‌قاسم و هم شهید رئیسی این بود که واقعیتی را خلق می‌کردند. درباره شهید رئیسی تقدیر این نبود که بیشتر بماند و آثار کارهای ایشان ملموس شود و الا در سال‌های آینده این تاثیر بیشتر مشخص می‌شود. مثلا ورود کشور به بریکس و رفع موانع تجاری با برخی قدرت‌های بزرگ، چیزی نیست که آثارش یک‌شبه مشخص شود، به تدریج این آثار نمایان می‌شود.

سیاست از نظر مردم باید جنبه تراژیک هم داشته باشد. تعبیری که شهید سلیمانی گفتند که «ما ملت امام حسینیم»، پرده از این واقعیت برمی‌دارد. ارامنه و اهل سنت ما تحت تاثیر فرهنگ امام حسین(ع) در ایران هستند. ما به طور سمبلیک در سوگ سیاوش آن وجه  تراژیک را پیگیری می‌کنیم. در این معنا باید رجل سیاسی که در راس قرار دارد پایانی داشته باشد که این پایان چنان قله‌ای را طی کند که ارزش مرثیه‌سرایی برای او به وجود بیاید و ما بتوانیم برای او گریه کنیم. به هیچ عنوان این در اعتقادات ما پذیرفته نیست مردی که می‌خواهد الگو و سمبل سیاست باشد، صرفا در دفتر خود بمیرد. باید حداقل سال‌ها مجاهدت کرده باشد و این به چشم آمده باشد. چه مثل شهید حاج‌‌قاسم که توسط دشمن به شهادت برسد چه مثل شهید رئیسی که حین ماموریت و با یک اتفاق به شهادت برسد لذا اگر ظاهرا مرگ طبیعی باشد اما به شکلی باشد که ما بتوانیم بفهمیم تمام عمر فرد به مجاهدت گذشته است، واجد این خصوصیت تراژیک می‌شود. باید آن فرد و آن رجل یا آن انسان الگو بتواند ما را بگریاند، بنابراین سیاست باید این ۲ بال را داشته باشد. چیزی که مهم است اینکه باید بتواند درون فرهنگ ایرانی زیست کند. 

ممکن است سیاستمداری نبوغ داشته باشد و حتی پرکار باشد اما این کافی نیست و مردم باید بفهمند که سیاستمداران عاشق مردم هستند. چون ما روایات درباره حضرت علی(ع) و دیگر ائمه در کمک به ایتام را شنیده‌ایم، اینها در تبار تاریخی ما قرار دارد. ما باید اینها را در سیاستمداران خود ببینیم. مردم این را در آقای رئیسی دیدند و احساس کردند همان فردی است که دنبال او می‌گشتند. هر چند عمر ایشان کفاف نداد توفیقات ایشان معلوم شود. به هر حال مردم حضور یافتند، چرا که منطق برای تحلیل دارند اما نامردمان منطق تحلیل ندارند و توسط کانون‌های قدرت مهندسی می‌شوند. اگر بخواهیم ویژگی برشماریم شما می‌بینید شهید رئیسی این ۲ ویژگی اصلی را در نسبت با فرهنگ انسان ایرانی دارد. اگر کسی این ۲ ویژگی را داشته باشد قطعا نمی‌تواند یک سیاستمدار کلاسیک از نوع لیبرالیستی باشد. چنین فردی نسبتی با این نمی‌تواند داشته باشد. باید به درون مردم بیاید و مشکلات را از نزدیک ببیند. یکی از مشکلات کشور این است که مصوبات و قوانین خوبی تصویب می‌شود اما به منصه ظهور نمی‌رسد و در مسیر اجرا محو می‌شود، لذا چنین حضوری در دل مردم چنین کارکردی به همراه خواهد داشت.

سیاستمدار باید اینها را از نزدیک پیگیری کند. به همین خاطر خیلی مهم است که دقت کنیم این الگو یا این نوع سیاست‌ورزی رجال سیاسی، هیچ نسبتی با الگوی کلاسیک لیبرالیستی ندارد. مدل سیاستمداری که بی‌اخلاقی کند و جنگ روانی ایجاد کند و... را ۸ سال تجربه کردیم. اما این مدل، مدلی از سیاست‌ورزی نیست که مردم ایران بپسندند و بپذیرند. مردم ایران نوع دیگر سیاست‌ورزی را می‌پذیرند و این را از زمان حاج‌قاسم تا حالا تثبیت کرده‌اند. چون این سیاست‌ورزی می‌تواند نسبت خود را با مردم ایران نشان دهد. این درس عبرتی بزرگ برای ما است که بتوانیم ساختار اقتصاد و سیاست خود را روی این اصل ببندیم و این را مورد مذاکره قرار ندهیم یا زیر سوال نبریم. از اینجا به بعد است که ما باید تکثر و تنوع و دموکراسی و اختلاف‌نظر را مدنظر قرار دهیم. اینها برای از اینجا به بعد است. اینجا مبنای سیاسی ماست و ما باید بر یک مبنای سیاسی مردم‌محور بر پایه فرهنگ ایرانی - اسلامی توقف و سعی کنیم چارچوب سیاسی خود را بر همان اساس تاسیس کنیم.

* به نظر می‌رسد این حس مشترک جمعی در برخی بزنگاه‌ها منحصر به جامعه ایران باشد و در کمتر جای دنیا می‌توان نظیر آن را دید، آیا این امر را باید در حس تعلق به امر الهی و امر قدسی جست‌وجو کرد؟