گروه فرهنگ و هنر: ۳۵ سال از رحلت حضرت امام خمینی(ره) گذشت و تلویزیون تاکنون ۴ سریال و چندین مستند تأثیرگذار از زندگی بنیانگذار جمهوری اسلامی را که در یادها ماندگار شود، ساخته و روی آنتن برده است. با نگاهی به بودجه این سریال‌ها می‌توان دریافت هیچ‌کدام از این مجموعه‌های تلویزیونی در باکس «الف ویژه» قرار نداشته‌اند، بلکه عوامل با بودجه بسیار معقول و حتی ناچیزی این پروژه‌ها را تولید و روانه آنتن کرده‌اند.

انتظار می‌رفت همان‌طور که مدیران وقت سازمان وعده داده بودند، بهمن 97 به مناسبت چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، ساخت یک سریال «الف ویژه» درباره زندگی امام خمینی(ره) در دستور کار قرار گیرد اما چنین اتفاقی رخ نداد، حال باید دید مدیران سیما در این 35 سال چرا به فکر ساخت یک سریال تاریخی با رویکرد زندگی امام خمینی(ره) نیفتادند. هر چند باید در نظر داشت پرداختن به شخصیت‌های سیاسی یکی از مشکل‌ترین چالش‌ها در عرصه فیلمسازی و سریال‌سازی است و اگر آن چهره سیاسی در بین مردم محبوب باشد و در ذهن‌ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردار باشد، سختی این کار چندین برابر می‌شود. در این گزارش به ۴ سریال و چند مستند تلویزیونی که سیما تاکنون آنها را با رویکرد زندگی رهبر کبیر انقلاب روی آنتن برده است، می‌پردازیم.

* «آفتاب و زمین» و تولد امام خمینی(ره)

مجموعه تلویزیونی آفتاب و زمین جزو نخستین سریال‌هایی است که روایتگر زندگی امام خمینی(ره) است. داستان این سریال از دوران زندگی پدر امام خمینی آغاز شده و به مبارزات پدر امام با خوانین منطقه می‌رسد، همچنین در قسمتی از آفتاب و زمین مخاطب بیننده داستان تولد امام خمینی(ره) است.

در ابتدا قرار بر این بود داستان این سریال از دوران تولد امام خمینی(ره) آغاز شده و زندگی امام را در دوران‌های مختلف سنی به تصویر بکشد اما آفتاب و زمین تا دوران تولد امام و ۶ ماهگی او پیش رفت و هیچگاه ادامه سریال مقابل دوربین نرفت. آفتاب و زمین با تصویر کردن مقطع زمانی دوران‌های قاجار و حکومت ناصرالدین شاه ساخته شد.

سریال آفتاب و زمین اواخر دهه 70 کلید خورد و اوایل دهه 80 به اتمام رسید. این سریال پس از طی کردن مراحل فنی از شبکه ۲ سیما روی آنتن رفت. فیلمنامه آفتاب و زمین را جلیل عرفان‌منش نوشت و تهیه‌کنندگی این پروژه به عهده علیرضا سجادپور بود. جواد شمقدری هم کارگردان این سریال بود.

مرحوم«ولی‌الله مؤمنی» در این سریال نقش پدر امام را ایفا کرد. کارگردان این مجموعه تلویزیونی در یکی از مصاحبه‌هایش عنوان کرد علت اصلی انتخاب مؤمنی برای بازی در این کاراکتر، چهره ناآشنای او و مهارت وی در خواندن متون و خطابه‌ها بود.

حسین انصاری، مرحوم رضا سعیدی، بهمن دان، لعیا باستانی، ثریا سلطانی، ماشاءالله شاهمرادی‌زاده، برات‌الله شیبانی، غلامرضا عارف‌نژاد، مرحوم فرهاد خانمحمدی و مجید عبدالعظیمی از دیگر بازیگران این سریال بودند.

* سریال «سال‌های حادثه»

این سریال در گروه کودک و نوجوان شبکه 5 سیما در 10 قسمت 45 دقیقه‌ای و در 3 فصل تولید شد. در فصل اول این مجموعه مخاطب شاهد حوادثی‌ مربوط به سال‌های 1342 تا 1357 است.

فصل دوم درباره رخدادهای تاریخی مربوط به سال‌های 57 تا 68 است. فصل سوم نیز به دهه 90 و سال 91 به بعد اشاره دارد. هر ۳ فصل از طریق شخصیتی به نام «احمدعلی» به هم متصل می‌شود. احمدعلی در سالی به دنیا می‌آید و پا می‌گیرد که در ایران انقلاب می‌شود. این شخصیت در 9 سالگی برای حضرت امام نامه‌ای می‌نویسد و به آدرس ایشان ارسال می‌کند.

از احمدعلی دعوت می‌شود به تهران بیاید اما در همان زمان امام خمینی(ره) رحلت می‌کند و احمدعلی دست خالی از جماران بازمی‌گردد. احمدعلی در فصل سوم سریال سال 91 به یک دانشمند هسته‌ای تبدیل شده و در جبهه مقابله با تحریم‌های غرب حضوری فعال دارد. به گفته کارگردان این سریال، در این اثر به مسائل سیاسی کشور پرداخته نمی‌شود و بیشتر به مسائل عرفانی و رابطه امام خمینی(ره) با کودکان پرداخته شده است.

دستمایه تحقیقی و پژوهشی سریال نیز کتابی است که تمام دست‌خط‌های امام خمینی(ره) زمانی که به نامه‌های کودکان و مردم جواب می‌دادند در آن موجود است. در این سریال مخاطبان با چهره امام خمینی(ره) در دوران کهنسالی مواجه می‌شوند. سال‌های حادثه را سعید چاری کارگردانی کرده است.

* سریال «صنوبر»

در ابتدای دهه 80 یک اثر تلویزیونی - سینمایی به نام صنوبر به کارگردانی مجتبی راعی درباره امام خمینی(ره) تولید شد. این فیلم یک اثر تلویزیونی - سینمایی کلاسیک است و در بخش‌هایی از آن از حضور راوی بهره گرفته شده است. «صنوبر» در جشنواره فیلم فجر سال 81 تغییر نام داد و این بار با نام «سال سخت در خمین» نمایش داده شد. در همان زمان نیز با حفظ همین نام در قالب سریالی 6 قسمتی از تلویزیون پخش شد.

این اثر قرار بود در صدمین سالگرد تولد امام خمینی(ره) ساخته و عرضه شود اما با چند سال تأخیر مقابل دوربین رفت. صنوبر به تهیه‌کنندگی مهدی همایونفر ساخته شد و محصول سرمایه‌گذاری مشترک مؤسسه «عروج فیلم» و «شبکه یک سیما» بود. «عروج فیلم» یکی از زیرمجموعه‌های مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) است که آثار نمایشی در این زمینه را تولید می‌کند.

کارگردان در این اثر، به مقطع نوجوانی امام خمینی(ره) و زندگی ایشان در فاصله 13 تا 16 سالگی می‌پردازد. مقطعی که با آغاز جنگ اول جهانی در ایران همزمان است و با وجود اعلام بی‌طرفی ایران، کشورمان از سوی بیگانگان مورد هجوم واقع می‌شود و روس‌ها از شمال کشور تا قزوین پیشروی می‌کنند و انگلستان نیز فعالیت‌های خود را همچنان ادامه می‌دهد. در چنین شرایطی که کشور در اشغال بیگانگان است، در هر گوشه از کشور ایران هر فردی که 100 سوار دارد، خود را شاه می‌نامد و در محدوده جغرافیایی مشخصی حکومت تشکیل می‌دهد.

امیرمفخم یکی از این شخصیت‌هاست که در این سریال درباره کاراکتر او صحبت شده است. امیر‌مفخم که خود زمانی از مشروطه‌خواهان بود و در فتح تهران نیز حضور داشت، به یک دیکتاتور تبدیل می‌شود و راعی این ماجرا را مقابل دوربین خود می‌برد.

مخاطب همچنین شاهد داستانی است که تعریف می‌کند احمدشاه قاجار چگونه قصد داشت پایتخت را از تهران به اصفهان منتقل کند. در همین ایام تاجران انگلیسی، غله شهر خمین را می‌خرند و به لندن می‌برند. این مساله باعث بروز قحطی در خمین می‌شود و مردم به خوردن لاشه حیوانات مرده رو می‌آورند و پس از مدتی نیز بیماری‌های واگیردار شهر جان مردم را می‌گیرد.

اتفاق‌هایی که در این سریال روایت می‌شود، تأثیری جدی بر شکل‌گیری شخصیت امام دارد. ساخت این سریال از سال 1380 آغاز شد. در ابتدا گروه تصمیم داشتند در شهر خمین، محل واقعی وقوع این رویدادها سریال را بسازند اما به دلیل تغییرات فراوان جغرافیایی، امکان فیلمبرداری در آن شهر وجود نداشت و به همین دلیل تمام دکورهای سریال در منطقه «کوهپایه» در حوالی اصفهان ساخته شد و سریال در همین منطقه مقابل دوربین رفت.

احمد بخشی‌زاده، جعفر دهقان، جهانگیر الماسی، حسین محجوب، مهوش صبرکن و محمود پاک‌نیت برخی بازیگران آن هستند. محمود جعفری (شوهر عمه امام)، پریوش نظریه (عمه امام)، زهرا سعیدی (مادر امام) و علی یعقوب‌زاده (برادر امام) نیز از دیگر نقش‌های این اثر هستند، همچنین ایفای نقش نوجوانی امام خمینی نیز به یک نوجوان نابازیگر سپرده شد که پس از این فیلم، در اثر نمایشی دیگری حضور نیافت. فیلم صنوبر هیچگاه امکان نمایش در سینماها را پیدا نکرد و صرفا پخش تلویزیونی آن توانست مخاطبان را با این اثر آشنا کند.

* سریال «روح‌الله»

شبکه ۲ سال ۹۱ ساخت سریالی با نام روح‌الله را آغاز کرد. راما قویدل، کارگردانی این کار را به عهده گرفت و بازیگرانی چون انوشیروان ارجمند، افشین نخعی، حمیدرضا هدایتی، محمد کاسبی، محمد بزرگمهر و رحمان باقریان در سریال روح‌الله به ایفای نقش پرداختند.

این سریال به تهیه‌کنندگی محمدرضا شفیعی شامل ۱۳ اپیزود انتخابی و اقتباسی بر اساس روابط امام خمینی(ره) با همسایگان و کسانی است که از اقصی نقاط ایران موفق به دیدار با ایشان شده‌اند. سعید نعمت‌الله فیلمنامه «روح‌الله» را بر اساس خاطرات مستندی که در کتاب‌های مختلف درباره امام(ره) نگارش شده، نوشته و شخصیت‌های اصلی این سریال مردم و نوجوانان هستند. نکته قابل توجه اثر نیز این است که قصه‌ها به شیوه‌ای نوشته شده‌اند که نیازی به حضور شخصیت امام(ره) در فیلمنامه وجود نداشته است.

همسایه‌داری، رعایت حق‌الناس، مهربانی، صرفه‌جویی، توجه به مطالعه و عدالت از ویژگی‌های اخلاقی امام خمینی(ره) است که در بازنمایی خاطره‌ای واقعی از افراد، روایت می‌شود.

۷ قسمت نخست این سریال به کارگردانی راما قویدل در ایام دهه فجر سال ۹۱ پخش شد که به دلیل مشکلات مالی متوقف شد اما سال بعد در آستانه ایام ارتحال امام قسمت‌های تازه این سریال با کارگردانی سیامک صرافت از شبکه ۲ پخش شد.

* مستندهایی که زندگی امام را به تصویر کشیدند

سیما در 35 سالی که از رحلت امام خمینی گذشته است، بارها مستندهای تلویزیونی از زندگی امام خمینی ساخته و روی آنتن شبکه‌های مختلف سیما برده است که در این قسمت مستندهایی که پرمخاطب شدند را بررسی می‌کنیم.

* مستندی با استانداردهای بین‌المللی

مستند «روح‌الله» سال ۱۳۸۶ به کارگردانی محمد دبوق ساخته و همان سال نیز از شبکه ۳ سیما برای نخستین بار پخش شد. روح‌الله در سال‌های اخیر بارها روی آنتن شبکه‌های مختلف سیما رفت. نحوه پژوهش و ساختار این مستند باعث شده است که مستند روح‌الله به یک اثر با استانداردهای بین‌المللی تبدیل شده و نظر مخاطبانی از سراسر جهان را جلب کند.

مستند روح‌الله کامل‌ترین و جامع‌ترین مستند ساخته شده درباره امام خمینی(ره) است که در ۱۰ قسمت به مقاطع مهم زندگی امام خمینی(ره) می‌پردازد. این مجموعه بر اساس مصاحبه‌هایی از شخصیت‌های بین‌المللی کشورهای ایران، عراق، ترکیه، سوریه، مصر، فلسطین، فرانسه و لبنان ساخته شده است و بیش از ۱۰ هزار قطعه عکس و تصاویر ناب تلویزیونی که بسیاری از آنها برای نخستین مرتبه نمایش داده شده‌اند، در ساخت آن به کار رفته است. 

* مستند گزارشی از زندگی امام

سال ۱۳۷۸ واحد مرکزی صداوسیما اقدام به تولید مستند- گزارشی درباره زندگی امام خمینی(ره) کرد. این مستند -گزارش در همان سال هر شب در قالب ۱۶ گزارش ۱۰ دقیقه‌ای در بخش‌های مختلف خبری از تلویزیون پخش می‌شد.

در مستند سیره علمی امام روح‌الله بخش‌های مختلف زندگی و روابط امام اعم از حکومت‌داری، سیاست، فرهنگ و خانواده مقابل دوربین رفت. در تولید این مستند از برخی سخنرانی‌های آرشیوی و کمتر پخش شده حضرت امام بهره گرفته شده است. این اثر توجه زیادی به موضوع‌های داخلی همچون وقایع پس از انقلاب که جنگ یکی از آنها به شمار می‌رود، داشت.