گروه اقتصادی: مالیات یکی از مهم‌ترین و چالشی‌ترین نقاط رابطه حاکمان و مردم بوده و هست و شاید بتوان ادعا کرد مالیات مهم‌ترین دستاورد مالی بشر برای پیشبرد تمدن است. با تمام اینها همچنان بسیاری از مردم و حتی برخی متفکران با مالیات مخالف هستند.

* مالیات؛ مهم‌ترین دستاورد مالی بشر برای پیشبرد تمدن

در زمینه دریافت مالیات می‌توان ایران را یکی از کهن‌ترین کشورهایی دانست که اقدام به اخذ مالیات کرده است. عده‌ای از مورخان بر این باورند که تاریخچه مالیات ایران مربوط به ۵۰۰۰ سال قبل می‌شود و در دوره پادشاهی داریوش مالیات برای نخستین‌بار، تنظیم و میزان پرداخت آن به صورت رسمی در قانون یک کشور معین شد.

مالیات در واقع یک هزینه مالی اجباری یا نوعی خراج است که توسط یک سازمان دولتی به منظور تأمین هزینه‌های مختلف عمومی یا هزینه‌های دولت، به مالیات‌دهنده (یک شخص حقیقی یا شخص حقوقی) تحمیل می‌شود. عدم موفقیت در پرداخت، فرار یا مقاومت در برابر پرداخت مالیات، می‌تواند طبق قانون مجازات در پی داشته باشد. مالیات از ۲ بخش مالیات مستقیم و غیرمستقیم تشکیل شده و ممکن است به صورت پول یا معادل کار آن پرداخت شود.

* مهم‌ترین منبع مالی دولت‌ها برای تأمین درآمدهای عمومی

مالیات‌ها معمول‌ترین و مهم‌ترین منبع مالی برای تأمین درآمدهای عمومی و یکی از موثرترین ابزارهای سیاست‌های مالی دولت به شمار می‌روند. دولت می‌تواند به واسطه آن بسیاری از خدمات اجتماعی و رفاهی را در خدمت مردم قرار دهد و به بسیاری از فعالیت‌ها و جریانات اقتصادی و اجتماعی سمت و سو بخشد. بالا بودن سهم منابع حاصل از فروش نفت و پایین بودن سهم وصولی‌های مالیاتی در ترکیب منابع بودجه عمومی دولت، علاوه بر آنکه عوارض ناگواری همچون وابستگی درآمد کشور به صدور یک کالا را در بردارد، اقتصاد کشور را از امکان استفاده موثرتر از مالیات‌ها برای اعمال سیاست مالی محروم می‌کند. 

 اما از نگاه کارشناسان، دولت برای اینکه درآمدهای مالیاتی را افزایش دهد نخست باید در تلاش برای بیرون آمدن از رکود اقتصادی باشد، زیرا با ضرر و زیان بنگاه‌ها نمی‌توان مالیاتی دریافت کرد. کسب‌وکار پررونق در سایه تقویت تولید داخل ایجاد می‌شود، چرا که مالیات باید بر اساس میزان سود بنگاه‌ها تعیین و اخذ شود. شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی در صورتی که سود داشته باشند می‌توانند مالیات پرداخت کنند. طبیعی است که با توجه به شرایط رکود، درآمد و سود شرکت‌ها در بخش‌های تولیدی و بخش‌های صنعت و معدن کم می‌شود، بنابراین مالیات کمتری نیز باید بپردازند.

* سامانه مؤدیان؛ ابزار هوشمند رصد مالیاتی

نظام جامع مالیاتی و اطلاعاتی از طریق سامانه مؤدیان سازمان امور مالیاتی یک دید کلی از فعالیت‌های اقتصادی افراد و مشاغل در بخش غیررسمی به دست می‌آورد. این موضوع آنها را قادر می‌کند الگوها، ناهنجاری‌ها و فرار مالیاتی احتمالی را شناسایی کنند. علاوه بر این، مقامات مالیاتی می‌توانند اطلاعات مالی و کالایی را با اظهارنامه‌های مالیاتی مقایسه و مغایرت‌ها را شناسایی کنند و اقدامات مناسب را انجام دهند.

تجمیع اطلاعات مالی و کالایی با استقرار نظام جامع اطلاعاتی مالیاتی از طریق اجرای کامل سامانه مؤدیان باعث افزایش شفافیت در بخش غیررسمی اقتصاد خواهد شد. با در دسترس قرار دادن این اطلاعات، افراد و مشاغل آگاه خواهند شد که جریان‌های مالی و کالایی آنها تحت نظارت است.

این شفافیت به ‌عنوان یک عامل بازدارنده برای فرار مالیاتی عمل می‌کند، زیرا افراد و مشاغل درباره شرکت در فعالیت‌های غیرقانونی محتاط‌تر خواهند بود.

اجرای نظام جامع اطلاعاتی مالیاتی از طریق سامانه مؤدیان با شفافیت اطلاعات مالی و کالایی برای مقابله با اقتصاد زیرزمینی و اخذ مالیات از بخش غیررسمی اقتصاد حیاتی است. این سیستم جامع اطلاعاتی سازمان امور مالیاتی را قادر می‌کند جریان‌های مالی و کالایی بخش غیررسمی را به طور موثرتری ردیابی کند، درآمدهای مالیاتی را افزایش دهد، تعداد پایه‌های مالیاتی را افزایش دهد و رقابت منصفانه را ترویج کند.

با در نظر گرفتن تمام موارد گفته‌شده، اجرای موفقیت‌آمیز سیستم مالیات‌دهندگان مستلزم سرمایه‌گذاری در فناوری، آموزش و همکاری بین همه ذی‌نفعان است تا روند مالیات‌ستانی عادلانه شود و تمرکز بر جلوگیری از فرار مالیاتی دانه درشت‌ها و اعطای معافیت‌های مالیاتی به کسب‌وکارهای خرد و تولید‌کنندگان در اولویت قرار بگیرد.

* تغییرات نظام مالیاتی برای اخذ مالیات عادلانه

سپهر مهرابی، کارشناس اقتصاد توسعه در گفت‌وگو با «وطن امروز» درباره محوریت تغییرات نظام مالیاتی برای اخذ مالیات عادلانه از افراد پردرآمد و شرکت‌های بزرگ در دولت سیزدهم اظهار کرد: دولت سیزدهم با درک نقش حیاتی تقویت سیستم مالیاتی عادلانه‌تر، اخذ مالیات از افراد پردرآمد و شرکت‌های بزرگ را در اولویت قرار داد و این یکی از دستاوردهای بزرگ دولت شهید رئیسی بود.

وی ادامه داد: این رویکرد کاملاً عدالت‌محور با تکمیل پایگاه‌های داده‌ای مالی و تراکنشی مؤدیان بوده است که نسبت به رویه‌های گذشته که بدون اطلاعات متقارن و کامل بود، قدمی بزرگ به سمت افزایش برابری در نظام مالیاتی است، زیرا پیش از این در دولت‌های قبل اغلب بر اخذ مالیات از حقوق‌بگیران و کسب‌وکارهای کوچک‌تر تمرکز می‌شد و از پتانسیل مالیاتی قابل توجه در مشاغل خاص با درآمدهای کلان و صنایع بزرگ غفلت می‌شد.

* تمرکز دولت بر مشاغل خاص پردرآمد و شرکت‌های بزرگ

وی افزود: تمرکز دولت بر مشاغل خاص پردرآمد و شرکت‌های بزرگ، منبعی مهم از کشش درآمد مالیاتی را که قبلاً استفاده نشده بود، آشکار می‌کند و از همین رو وجود شکاف مالیاتی در بخش مشاغل و صنایع بزرگ که با درآمدها و سودهای کلان ولی حجم مالیات پایینی روبه‌رو بودند، سبب شده است با تمرکز بر این بخش، رویکرد عدالت‌محوری در نظام مالیاتی ایجاد شود و منابع جدید مالیاتی، علاوه بر مصارف عمومی دولت و تأمین مالی کسری بودجه، به صورت مشخص در توسعه اقتصادی کشور نیز دخیل باشد که این امر، به طور قابل توجهی بازتوزیع مناسب ثروت در نظام مالیاتی را افزایش می‌دهد.

 کارشناس اقتصاد توسعه در رابطه با اینکه در نظام مالیاتی جدید میزان سود و درآمدهای اکتسابی مؤدی حقیقی یا حقوقی رابطه مستقیمی با پرداخت مالیات آن مؤدی خواهد داشت، اظهار کرد: این تغییر تمرکز با اصول عدالت و برابری در توزیع مالیات نیز همسو است و تضمین می‌کند افرادی که بالاترین ظرفیت درآمد اکتسابی را دارند، به طور متناسب به رفاه مالی کشور نیز کمک کنند. دولت سیزدهم با بهره‌برداری از این پتانسیل استفاده نشده، گام‌هایی اساسی در جهت دستیابی به بودجه پایدار و تضمین منابع کافی برای وظایف اساسی دولت برداشته است.

* رفع شکاف مالیاتی و تحقق برابری در نظام مالیاتی

مهرابی با اشاره به کاهش شکاف مالیاتی و تحقق برابری در نظام مالیاتی با تمرکز دولت بر جمع‌آوری مالیات از مؤدیان حقیقی و حقوقی بزرگ با درآمدهای کلان اظهار کرد: تمرکز دولت بر جمع‌آوری مالیات از مؤدیان حقیقی و حقوقی بزرگ با درآمدهای کلان پیام مهمی را ارسال می‌کند که بار مالیاتی به طور عادلانه تقسیم خواهد شد. این رویکرد فرهنگ انطباق مالیاتی و مسؤولیت‌پذیری را در میان افراد پردرآمد و شرکت‌های بزرگ ترویج و آنها را تشویق می‌کند سهم عادلانه خود را در توسعه اقتصادی کشور پرداخت کنند. از طرف دیگر، مردم نیز در این وضعیت با تحقق عدالت در نظام مالیاتی، به صورت داوطلبانه سهم خود را در پرداخت مالیات هزینه خواهند کرد. این احساس مسؤولیت مشترک، مشارکت بیشتر در سیستم مالیاتی را تشویق می‌کند.

* تغییر تمرکز از مؤدیان خرد به سمت مؤدیان حقیقی و حقوقی با درآمدهای کلان

وی در پایان گفت: با تغییر تمرکز از مؤدیان خرد به سمت مؤدیان حقیقی و حقوقی با درآمدهای کلان که دسترسی به امتیازات و تسهیلات کلان‌تری نیز دارند، به صورت مؤثر دولت به سمت حمایت بیشتر از مشاغل کوچک و کارآفرینان نیز حرکت خواهد کرد. این در حالی است که در دولت‌های گذشته بار مالیاتی بر دوش مردم، حقوق‌بگیران و مشاغل خرد بوده است ولی حالا با توجه به تمرکز ویژه دولت سیزدهم بر دانه‌درشت‌ها، مسیر تحقق نظام مالیاتی توسعه‌گرا و عدالت‌محور فراهم شده است.

نقش منحصربه‌فرد مالیات و نحوه اخذ و بازتوزیع آن در نظام‌های اقتصادی بر کسی پوشیده نیست. سازوکار مالیاتی شفاف و دانش‌پایه، نه‌تنها برنامه‌های توسعه‌ای دولت‌ها را عادلانه و اقناع‌کننده به پیش خواهد برد، بلکه به عنوان ملاکی برای سنجش سلامت در اقتصاد کشورها عمل می‌کند. علاوه بر این، تاب‌آوری نظام اقتصادی مقابل شوک‌های اقتصادی، بستگی زیادی به تعبیه سازوکارهای مالیاتی دارد.

* اهمیت دریافت مالیات پایدار از دانه‌درشت‌ها و تمرکز بر عدالت مالیاتی

بسیاری از کشورهای دارای اقتصاد پویا، بیش از نیمی از درآمدهای خود را با مالیات تأمین می‌کنند. به رغم این درجه از اهمیت مالیات، در نظام اقتصادی ما آنگونه که شایسته و بایسته است، به کارکرد مالیات و روش‌های نوین اخذ و بازتوزیع آن توجه چندانی نشده است، اگرچه در دولت سیزدهم توفیق‌هایی در این ارتباط به دست آمده و به عنوان نمونه با شناسایی مؤدیان فراری، بیش از ۱۰۸ درصد درآمدهای مالیاتی پیش‌بینی شده در بودجه محقق شده و آیین‌نامه‌های اجرایی مالیات بر خانه‌های خالی، خانه‌ها و خودروهای لوکس نیز تصویب شده و در مرحله اجرا قرار دارد و با وجود این قوانین هنوز آنگونه که پیش‌بینی‌شده بود به نتیجه دلخواه نرسیده است اما به دلیل تک‌محصولی بودن بودجه برای سال‌های طولانی، مالیات نتوانسته از دیدگاه مردم جایگاه مورد تأیید را به دست آورد. 

توجه ویژه به سازوکارهای مالیاتی در کشور ما با توجه به تکانه‌های تحمیلی خاص نظیر تحریم، از اهمیتی مضاعف برخوردار است. درآمد بر پایه مالیات به دلیل خوداتکایی، قابلیت برنامه‌ریزی و مدیریت بسیار بالایی دارد که در نهایت، حل پایدار مشکلات اقتصادی با اصلاح نظام مالیاتی بر پایه سند تحول را در پی خواهد داشت.

***

محمدعلی شایان‌اصل، کارشناس و تحلیلگر اقتصاد در گفت‌وگو با «وطن امروز» مطرح کرد