گروه فرهنگ و هنر: سینمای مستند فارغ از بعد هنری و جنبه تکنیکی آن،  همواره به عنوان یکی از مناسب‌ترین ابزارها برای ارائه حقایق و ظرایف رویداد‌ها به شمار می‌رود، از همین رو مستند‌سازی از جایگاه ویژه و متفاوتی به نسبت سایر گونه‌های سینمایی برخوردار است. 

در ایران نیز سینمای مستند از بدو تولد در مرداد ۱۲۷۹ تلاش کرد به ثبت وقایع بپردازد. از نخستین مستند سینمای ایران با عنوان «روز جشن گل از مظفرالدین‌شاه» تا امروز که بیش از یک قرن از فعالیت این گونه سینمایی می‌گذرد و در مهم‌ترین رویداد سینمای مستند بیش از 3 هزار اثر متقاضی شرکت می‌شوند، سینمای مستند مسیر پر فراز و نشیبی را سپری کرده است اما هر چه بوده و شده، در یک روش و منش ثبات داشته و آن ثبت وقایع بوده است؛ موضوعی که برگرفته از ذات این نوع سینماست و اگر غیر این باشد، مستند به حساب نمی‌آید. 

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مستندنگاری و مستند‌سازی به واسطه اتفاقات بسیاری که طی 4 دهه گذشته در کشور ما رخ داده است، از اهمیت ویژه‌تری برخوردار شده است. «به سوی آزادی» روایتی از پیروزی انقلاب اسلامی، مستند‌های «روایت فتح» با نگاهی به 8 سال دفاع ‌مقدس و بسیاری آثار دیگر را می‌توان بخشی از رشد و رونق مستند‌سازی در 40 سال گذشته دانست. 

در این بین، واقعه 7 تیر را باید یکی از این نقاط عطف در حوزه مستند‌سازی انقلاب اسلامی دانست؛ جنایت هولناک منافقین علیه چهره‌های شاخص انقلاب اسلامی از جمله شهید بهشتی که باعث شد مستند‌های بسیاری پیرامون این واقعه تولید و پخش شود. 

در این میان بدون شک «ترور سرچشمه» به عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار مستند درباره جنایت 7 تیر به شمار می‌رود؛ مستندی که یک سر و گردن از سایر آثار تولیدی مشابه نه در این موضوع، بلکه در سایر موضوعات در حوزه مستند‌سازی ایران بالاتر است. صد البته که یکی از مهم‌ترین دلایل خاص بودن این مستند، به گروه تولید، کارگردان و تهیه‌کننده آن مربوط است که پیش از تولید چنین مستندی، تجربه فعالیت در سینمای داستانی را داشتند. به بهانه سالروز واقعه ۷ تیر، مروری بر آثار تولید شده پیرامون جنایت 7 تیر و از آن رهگذر نیز نگاهی به مستند «ترور سرچشمه» 

داشته‌ایم. 

مواجهه شهید بهشتی با رژیم پهلوی

«راز یک کینه» یکی از مستندهایی است که درباره شهید بهشتی ساخته شده و به بررسی زوایای اندیشه‌ای و گفتمانی شهید بهشتی قبل و بعد از انقلاب اسلامی می‌پردازد. این مستند به بررسی زوایای اندیشه و گفتمان شهید بهشتی قبل و بعد از انقلاب اسلامی، مواجهه دکتر بهشتی با رژیم پهلوی و همچنین فعالیت‌های ایشان از مقطع پیروزی انقلاب تا هفتم تیر سال ۱۳۶۰ پرداخته است.

رفراندوم جمهوری اسلامی، حضور شهید بهشتی در بحران کردستان، حضور فراگیر در مواجهه انقلابی با لیبرال‌ها بویژه در بررسی قانون اساسی جمهوری اسلامی، اختلافات 2 بینش حاکم در آن دوران و راهبری ایشان در مقابله با جریان انحرافی بنی‌صدر و... از جمله موضوعاتی است که در مستند راز یک کینه مورد کنکاش قرار گرفته است. این مستند در 2 قسمت 50 دقیقه‌ای، کاری از واحد مرکزی خبر است که به صورت گزارش تولید شده و در جشنواره مستند سیما نیز جزو آثار منتخب شناخته شد. 

گفته‌های 2 بازمانده هفتم تیر از واقعه

مستند «روز هفتم»  به تهیه‌کنندگی فرج آلادین، مستندی متفاوت درباره شهید بهشتی و اتفاقات هفتم تیر سال 1360 است؛ در این مستند سجاد قهرمانی‌پور به عنوان «راوی به موزه سرچشمه» (محل حزب جمهوری اسلامی) رفته و ایرج صفاتی دزفولی و سیدجلال ساداتیان از نمایندگان دوره اول مجلس و از بازماندگان حادثه هفتم تیر در محل حادثه به مرور خاطرات و روایت وقایع آن روز می‌پردازند.

سابقه تشکیل حزب جمهوری اسلامی به روایت «دبیر کل»

مستند تاریخی - سیاسی «دبیرکل» به تهیه‌کنندگی محسن اولیایی نیز مروری بر سابقه تشکیل حزب جمهوری اسلامی داشته و از این رهگذر، اندیشه‌های شهید بهشتی درباره ضرورت تشکل و حزب را بررسی کرده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در 29 بهمن 1357، حزب جمهوری اسلامی اعلام موجودیت کرد. این حزب یکی از مهم‌ترین تشکل‌های سیاسی در سال‌های ابتدایی انقلاب بود که اکثریت مجلس اول و دوم و همچنین دولت‌های اول تا سوم را در دست داشت. سیدمحمد بهشتی، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، اکبر هاشمی‌رفسنجانی، سیدعلی خامنه‌ای و محمد جواد باهنر بنیانگذاران حزب‌ جمهوری اسلامی بودند.

روایت داستان تلخ 7 تیر در «قصه‌های انقلاب»

هفتم تیر 1360 یادآور حادثه‌ای تروریستی و تلخ برای مردم ایران است؛ اتفاقی که توسط عوامل گروهک منافقین انجام شد. مجموعه مستند «قصه‌های انقلاب» به کارگردانی مهدی شامحمدی با دریچه نگاه جدیدی به انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی نگاه کرده و ابعاد مختلف این حادثه را بازنمایی کرده است.

این مجموعه با استفاده از تکنیک کامیک‌موشن و تصاویر مستند از روز حادثه ساخته شده و تلاش دارد اتفاقات تیر 1360 را از چند ماه قبل مورد واکاوی قرار دهد.  

بازجویی!

«ترور سرچشمه» را باید یکی از جنجالی‌ترین و شاخص‌ترین آثار مستند پیرامون جنایت 7 تیر دانست. البته همانطور که پیش‌تر نیز به آن اشاره شده بود، سایر مستند‌های تولید شده در این موضوع نیز از سطح خوب و باکیفیتی برخوردارند اما نوع نگاه و روایت انجام شده در این مستند در جغرافیایی متفاوت تولید شده و از همین رو است که «ترور سرچشمه» را باید متفاوت‌ترین کار در این حوزه دانست.

این مستند در قالبی جذاب یکی از مهم‌ترین فرازهای تاریخ سیاسی نیم قرن اخیر را روایت می‌کند؛ رویدادی که در منابع متعدد بارها به شکل‌های مختلف، به آن پرداخته شده و شاید پرونده آن در افکار عمومی بسته شده باشد. محمدحسین مهدویان در «ترور سرچشمه» روی ماجرای بمب‌گذاری در ساختمان حزب جمهوری اسلامی و شهادت دکتر بهشتی نور می‌تاباند و تلاش می‌کند با نزدیک شدن به شخصیت دکتر بهشتی، نه فقط به عنوان یک شخصیت سیاسی در نظام جمهوری اسلامی، که در قالب یک روحانی متفکر و نوگرا، ریشه عداوت سازمان مجاهدین خلق با او و اقدام به ترور را واکاوی کند. فیلم، از جلساتی شبیه بازجویی شروع می‌شود که ایده جالبی برای توضیح خواستن از شخصیت‌هایی است که یا در حزب جمهوری اسلامی حضور داشته‌اند یا با ماجرای هفتم تیر ارتباطی دارند. فیلمساز در قالب جست‌وجوگر (نماینده نسل امروز، نسلی که شهید بهشتی را نمی‌شناسد) روند ماجرا را که یک ترور بزرگ اما مرسوم در سال‌های دهه 60 است، روایت می‌کند.

مهدویان که به اسناد تصویری قابل توجهی دسترسی داشته، از عکس‌ها، تصاویر و صدای سخنرانی‌های شهید بهشتی برای عینیت بخشیدن به تصویری که از او (به عنوان شخصیت اصلی اما غایب فیلم) ساخته، استفاده می‌کند. طبیعی است فیلم بر ایده محوری خود، یعنی شناسایی عامل این جنایت وفادار است و کمتر سراغ زندگی شخصی شهید بهشتی یا اختلاف‌هایی که او در داخل با سیاستمداران داشته، متمرکز می‌شود. اگرچه اشاره‌هایی درباره این موضوع فیلم وجود دارد، یا حتی سکانس کلیدی درگیری لفظی آیت‌الله منتظری و شهید بهشتی هم یکی از بخش‌های مهم «ترور سرچشمه» است. با این همه، فیلم، از نیمه می‌کوشد برای این ایده که ترور شهید بهشتی توسط مجاهدین انجام شده، مدارک ارائه کند و در انتها موفق می‌شود این فرضیه را که البته قبلا قطعی شده، تثبیت کند.

«ترور سرچشمه» با اشاره به دیدگاه‌های شهید بهشتی درباره فعالیت احزاب و گروه‌های سیاسی، نقش و جایگاه سیاسی زنان، اختلاف شیعه و سنی و جمهوریت نظام، تصویری از یک روحانی می‌سازد که می‎توانست سرمنشأ تحول و تغییر بسیاری در ساختارهای سیاسی و اجتماعی باشد. سیاستمداری کاریزماتیک و بانفوذ که عناد سازمان مجاهدین خلق با او، نه تنها به حذف فیزیکی این شهید، که به انحراف کشانده شدن مسیری انجامید که شهید بهشتی می‌توانست پایه‌گذار و مدافع آن باشد.

 تماشای «ترور سرچشمه» به عنوان یک مستند جذاب که خسته‌کننده و ملال انگیز نمی‌شود، در این روزگار که احزاب، گروه‌ها و افراد مختلف خارج از ایران تریبون‌هایی برای اظهار نظر و گاهی قلب واقعیت دارند، دست‌کم می‌تواند تصویری واقعی از سازمان تروریست منافقین و رهبرانش برای نسل امروز و نسلی که جوانی‌اش در کوران و تندبادهای سیاسی دهه 60 گذشت، ارائه دهد. فرقه‌ای که می‌تواند با سردمداران رژیم بعث پای میز مذاکره بنشیند و با افتخار درباره ترور و حذف فیزیکی صحبت کند، حتی اگر سال‌ها بگذرد و مردم، فراموشی بگیرند، نمی‌تواند نجات‌دهنده باشد.