گروه فرهنگ و هنر: عاشورا به یقین عظیم‌ترین و حزن‌انگیزترین واقعه تاریخ است و باید در حفظ و انتقال این میراث ارزشمند تا می‌توان تلاش کرد. سینما و تلویزیون همواره خالی از تفکرات عاشورایی نبوده و سعی داشته روایتگر این داستان حماسی و بزرگ باشد. هرچند سینما به نسبت تلویزیون سهم کمتری در این زمینه داشته اما فیلم‌های سینمایی «سفیر» به کارگردانی فریبرز صالح، «گهواره» به کارگردانی نادر مقدس، «روز واقعه» به کارگردانی شهرام اسدی، «راه طی شده» به کارگردانی عباس رافعی و «رستاخیز» به کارگردانی احمدرضا درویش (فیلمی که اکران نشد) و «شور عاشقی» به کارگردانی داریوش یاری، 6 فیلمی هستند که با محوریت واقعه عاشورا ساخته شده‌اند. در حوزه سیما اما بر خلاف سینما شاهد تولید آثار فاخر و ارزشمندی نیز بودیم از «مختارنامه» و «معصومیت ازدست رفته» گرفته تا «شب دهم» همگی جزو مجموعه‌ها و سریال‌هایی هستند که از لحاظ کیفی و کمی بسیار بالا و موفق ظاهر شدند. 

از همین رو همزمان با فرا رسیدن محرم ماندگارترین و شاخص‌ترین فیلم‌ها و مجموعه‌هایی که پیرامون این واقعه عظیم چه به صورت مستقیم و چه با روایتی غیرمستقیم  تولید شده‌اند و با گذشت چندین سال از تولید و پخش آنها همچنان در ذهن مخاطبان ماندگارند را مرور کردیم.

* «سفیر» به کارگردانی فریبرز صالح

اولین تجربه در روایت سینمایی از واقعه کربلا بازمی‌گردد به سال‌های ابتدایی انقلاب و «سفیر» ساخته فریبرز صالح. فیلم در نخستین دوره جشنواره فجر سال ۱۳۶۰ به نمایش درآمد و گرچه واکنش‌های چندان مثبتی نداشت اما خیلی هم مورد هجوم منتقدان قرار نگرفت. فریبرز صالح که فیلمنامه را همراه با کیهان رهگذار نوشته بود، با رویکردی که در «سفیر» دنبال کرد به الگوی مناسبی برای ساخت فیلم‌های تاریخی با تاکید بیشتر بر هویت دینی در دهه ۶۰ و سال‌های بعد رسید، به طوری که «سربداران» و «ابوعلی‌ سینا» (باز با حضور پررنگ صالح و رهگذار، این بار به صورت جداگانه) از مهم‌ترین سریال‌های دهه ۶۰ و الگوی تلویزیون برای سریال‌های تاریخی آن دوران، مشخصا وام‌دار موفقیت «سفیر» بودند. درام و قصه فیلم خیلی طول و تفصیل ندارد و در اجرا هم به حداقل‌ها بسنده شده است. با این وجود، در زمان ساخت، «سفیر» فیلم پرخرجی بود و با توجه به شرایط وقت، هیچ بازیگر زنی هم ندارد. جدای از این، برای نزدیک شدن به موضوعی چنین حساسیت‌برانگیز و عظیم، الگوی روایی «سفیر» برای طرح قصه‌ای در حاشیه واقعه، کارآمد بود.

خلاصه داستان: فیلم، روایتگر داستان قیس ‌بن مسهر (فرامرز قریبیان) قاصدی از سوی امام حسین به کوفه است که به دام نیروهای ابن‌زیاد می‌افتد. برای آزادی‌اش شرط می‌گذارند که در جمع مردم علیه امام حسین (ع) سخنرانی کند اما نوبت به حرف زدن که می‌رسد برخلاف انتظار حاکمان شهر، علیه یزید دست به افشاگری می‌زند.

* فیلم روز واقعه به کارگردانی شهرام اسدی

تا سال‌ها بعد از «سفیر» خبری از فیلم و سریال مربوط به محرم و با موضوع واقعه کربلا نبود مگر کارهای مناسبتی و نمایشی نه‌چندان به یاد ماندنی. اما در همان زمان، بهرام بیضایی فیلمنامه‌ای را با نام مستعار تحت عنوان «روز واقعه» نوشت که ساخت آن بیش از یک دهه زمان برد، آن هم با حذف چند فصل و تغییراتی چشمگیر در لحن و اجرا. نهایتا و بعد از کش و قوس‌های فراوان، چه بر سر خوانش متن و چه بر سر چگونگی تولید، شهرام اسدی سال ۱۳۷۳ ساخت فیلم روز واقعه را تمام کرد، آن هم در شرایطی که پیش‌تر فیلم یک بار دیگر در ابتدای تولید و با عواملی دیگر متوقف شده بود.

تا مدت‌ها فیلم «روز واقعه» مهم‌ترین اثر نمایشی در جان بخشیدن به واقعه کربلا بود و پخش هر ساله‌ فیلم در محرم و استفاده از نماهای آن در کلیپ‌های مختلف جای تعجب نداشت، بویژه به ‌واسطه تصویرسازی و موسیقی ماندگار اثر. 

خلاصه داستان: فیلم «روز واقعه» داستان جوانی مسیحی (علیرضا شجاع‌نوری) را روایت می‌کند که در راه عشق به دختری مسلمان، اسلام آورده و بعد از سختی‌های فراوان روز ازدواجش فرا رسیده است. اما در میانه مراسم، ندایی به گوشش می‌رسد و برای پاسخ دادن به این ندا راهی سفر می‌شود. او می‌خواهد به یاری صاحب ندا بشتابد اما با وجود پشت سر گذاشتن تمام سختی‌ها، زمانی به کربلا می‌رسد که ساعتی قبل واقعه رخ داده.

* سریال «معصومیت از دست رفته» به کارگردانی  سیدداوود میرباقری

بعد از موفقیت سریال «امام علی(ع)» ساخته‌ خط‌شکن داوود میرباقری در میانه‌ دهه‌ ۷۰، موج ساخت سریال‌ها بر اساس تاریخ اسلام به راه افتاد. در ادامه این موج و بعد از ساخت «تنهاترین سردار» و «ولایت عشق» قرار بود سریال «امام حسین» هم ساخته شود و کار حتی به مرحله انتخاب بازیگر هم رسید اما پروژه به جریان نیفتاد. میرباقری بعد از «امام علی(ع)» چند طرح تاریخی دیگر در سر داشت اما به گفته خودش مشکلات و سختی‌های همان تجربه باعث شد مدت‌ها از تلویزیون فاصله بگیرد. در ادامه وقتی صحبت از ساخت سریالی تازه به میان می‌آید، میرباقری تصمیم می‌گیرد پیش از رفتن سراغ قیام مختار، در ابعادی کوچک‌تر شرایط همکاری مجدد را محک بزند. حاصل می‌شود سریال «معصومیت از دست رفته» که همچنان یکی از بهترین متن‌های تمام کارنامه میرباقری است.

غیر از متن درخشان و دیالوگ‌نویسی کم‌نظیر میرباقری، تعدادی از بازیگران سریال معصومیت از دست رفته هم بهترین نقش‌آفرینی‌های عمر خود را ارائه داده‌اند و البته دوبله (که در دهه ۸۰ دیگر رواج چندانی نداشت) به کار بسیار کمک کرده است.

خلاصه داستان: باز هم داستانی که در حاشیه واقعه کربلا پیش می‌‌رود و با وجود مایه‌های خیالی به واقعیات تاریخی و زمینه‌ساز عاشورا نقب می‌زند. تراژدی سقوط یکی از یاران امام علی(ع) به نام شوذب (مرحوم امین تارخ) که به طمع قدرت در توطئه ابن‌زیاد برای متوقف کردن امام حسین(ع) شریک می‌شود؛ روایتی تحت ‌تاثیر درام‌های کلاسیک شکسپیری که اجرایی نزدیک به یک تئاتر تلویزیونی دارد یا حداقل با این میزان تاکید به استفاده از نماهای داخلی و جنس کارگردانی، شبیه به یک اثر حماسی و تاریخی نیست.

* سریال «مختارنامه» به کارگردانی میرباقری

موفقیت «معصومیت از دست رفته» زمینه را برای ساخت سریال «مختارنامه» فراهم کرد؛ اثری که نه فقط در زمان خود بلکه تا به امروز هم از نظر ابعاد و پیچیدگی‌های تولید، کمتر چیزی را شبیه‌ا‌ش دیده‌ایم و حفظ چنین استانداردی در تولید نیز سال‌ها زمان نیاز داشت. چه در زمان پخش و چه در نمایش‌های مجدد، «مختارنامه» از منظر نگاه و قرائت تاریخی همواره مورد بحث قرار گرفته و نظرهای متفاوتی پیرامون آن وجود داشته اما تصویر کردن بخش‌هایی از واقعه عاشورا در قالب سریال، به دلیل کیفیت و گستردگی، باعث شده امروز به مهم‌ترین مرجع بصری در پرداخت به موضوع تبدیل شود.

خلاصه داستان: احتمالا نیازی به توضیح قصه نیست، چرا که در دهه گذشته بارها و بارها سریال مختارنامه از تلویزیون پخش شده است. با این وجود باز هم مستقیم سراغ واقعه کربلا نمی‌رویم و قیام مختار (فریبرز عرب‌نیا) برای انتقام گرفتن از عاملان کربلا بهانه‌ای می‌شود برای پی بردن به سرنوشت بازماندگان حادثه و همین‌طور مرور گذشته در قالب فلاش‌بک.

* سریال «شب دهم» به کارگردانی حسن فتحی

غیر از خود کربلا و عاشورا، بخش مهمی از آثار نمایشی هم درباره‌ آیین‌های مربوط به این واقعه هستند که از جایگاهی انکارناپذیر در فرهنگ ما برخوردارند. مهم‌ترین اثر تلویزیونی درباره تعزیه و سوگواری حسینی همچنان و بعد از 22 سال، سریال «شب دهم» حسن فتحی است که در زمان پخش با استقبالی گسترده مواجه شد. با گذشت زمان، شاید اجرا و تولید سریال کهنه شده و حتی از چشم افتاده باشد اما قصه به دلیل الگو و ساختار قابل‌ قبول همچنان کار می‌کند. تیتراژ این سریال همچنان یکی از کارهای ماندگار تاریخ تلویزیون است.

* سریال «سفر سبز» به کارگردانی  محمدحسین لطیفی

غیر از آثار تاریخی و پرداخت به آیین‌های عاشورایی، تعداد قابل توجهی از فیلم‌ها و سریال‌ها هم داستان خود را در حال و هوای محرم روایت می‌کنند، گاه این پیوند با محرم کارکرد دراماتیک محدود و گاه نمود بیشتری دارد. 

برای مثال 2 تصویر مهم و ماندگار از عزاداری حسینی را می‌توانیم در فصل‌هایی از فیلم‌های «هامون» و «نفس» ببینیم که گرچه زمان زیادی ندارند اما در سیر درام و پرداخت شخصیت نقش مهمی را ایفا می‌کنند. برای این دسته از آثار مهم‌ترین مثال سریال «سفر سبز» ساخته‌ محبوب محمدحسین لطیفی است که داستانش را در شب‌های محرم روایت می‌کند و در ادامه از همین حال و هوا برای شخصیت‌پردازی و عمق بخشیدن به درام بیشترین استفاده را می‌برد. احتمالا گیرا و نوستالژیک‌ترین تصویر از شب‌های محرم تهران، حداقل در دهه ۸۰ شمسی را می‌توانیم در این سریال پیدا کنیم که البته در سطح استفاده تزیینی و ابزاری از عاشورا باقی نمی‌ماند.