خسرو باقری*: از دیرباز در جامعه ما برای مواجهه با عاشورا ۲ رویکرد در رقابت با هم قرار داشته‌اند: رویکرد «عاطفی» که بر هیجان و فغان و گریستن پا می‌فشارد و رویکرد «شناختی» که بر فهم منطق عاشورا اصرار می‌ورزد. 

رویکرد عاطفی طول و عرض گسترده‌تری داشته است، زیرا هم در طول تاریخ عزاداری بر امام حسین(ع) غلبه داشته و هم در پهنه جامعه، همواره مخاطبان بیشتر، یعنی عامه مردم را که از اکثریت برخوردارند، به خود اختصاص داده است؛ جانبداران این رویکرد اما در میان خواص تحصیلکرده نیز یافت می‌شوند. حامیان این رویکرد در پی آن هستند که در روزهای عزاداری جایی بیابند تا در آنجا غمگین شوند و اشکی بریزند و آرام بگیرند، زیرا تا اشک نریزند احساس نمی‌کنند به واقع عزاداری کرده‌اند. این تصور، بویژه خواص تحصیلکرده را گاه دچار تعارض نیز می‌کند، زیرا می‌بینند برای عزاداری باید در مجلسی شرکت کنند که شعارهای سبک و گاه خرافه‌آمیز در آن می‌شنوند اما از سوی دیگر می‌دانند اشک و فغان تنها در اینگونه مجالس یافت می‌شود. در نهایت، آنان اغلب اینگونه بر تعارض مذکور غلبه می‌کنند که به هر روی، مجلس را تحمل می‌کنند تا بتوانند به این رضایت درونی برسند که عزاداری کرده‌اند.

این رویکرد، به لحاظ روش‌شناختی، جزئی‌نگر و تاریخی است و می‌کوشد به صورت قوم‌گرایانه، ترسیم دقیقی از وقایع عاشورا فراهم آورد و فرد را برای حضور در این شرایط خاص تاریخی مهیا کند. رویکرد عاطفی با این روش همخوانی دارد، زیرا عاطفه و احساس همواره جزئی و معطوف به وقایع خاص است. تنها یک واقعه خاص می‌تواند ما را غمگین یا شاد کند. از این رو، در رویکرد عاطفی، تمام سعی بر آن است که شرایط خاص واقعه کربلا به صورتی هر چه دقیق‌تر (و گاه با تحریف برای تحریک بیشتر عاطفه) ترسیم شود و جزئیات حوادث، یک به یک و صحنه به صحنه، گزارش شود. البته از آنجا که گزارش صرف نمی‌تواند وقایع را به صورت زنده نشان دهد، از عوامل جانبی برای زنده کردن گزارش استفاده می‌شود؛ مانند حزین کردن صوت، نواختن طبل برای نمایان کردن صحنه جنگ، پوشیدن لباس‌هایی شبیه موقعیت کربلا و نظایر آن.  در مقابل، رویکرد شناختی مخاطبان و حامیان کمتری داشته است، زیرا اغلب روشنفکران دینی از چنین رویکردی حمایت کرده‌اند. در این رویکرد نظر بر آن است که باید منطق عاشورا را درک کرد و این درک با احساس و هیجان مناسبتی ندارد، بلکه برعکس، محتاج تفکر است. تفاوت مهمی‌که میان احساس و تفکر وجود دارد، به انضمامی‌ و انتزاعی بودن آنها مربوط می‌شود. احساس انضمامی ‌است و در رابطه با رخدادی معین و خاص تحقق می‌یابد. از این رو، چنانکه گذشت، عزاداری عاطفه‌گرایانه همواره بر ذکر جزئیات دقیق آنچه در کربلا گذشته است تمرکز می‌یابد و می‌کوشد مخاطب را به صحنه وقایع نزدیک و نزدیک‌تر کند و اوج موفقیت خود را در آن می‌بیند که افراد، خود را در کربلا حاضر احساس کنند، تو گویی که هم‌اکنون دارند وقایع را مشاهده می‌کنند. در مقابل، تفکر ماهیت انتزاعی دارد و همواره از سطح حوادث خاص درمی‌گذرد و می‌کوشد با قرار دادن آنها در مقوله‌بندی‌های کلی، تصوری فراموقعیتی فراهم آورد.

به این ترتیب، رویکرد شناختی به لحاظ روش شناختی، کلی‌نگر و فراتاریخی است. مطلوب این دیدگاه آن است که بتواند «نوع» آدم‌ها و جبهه‌بندی میان آنها را در عاشورا ترسیم کند نه اینکه بر افراد خاص آن تمرکز یابد. به سبب همین انتزاعی بودن، دیدگاه شناختی به تعمیم می‌اندیشد و در پی آن است که از عاشورا محملی برای درک امروز و فردا فراهم آورد. در حالی که برای رویکرد عاطفی، رخدادهای عاشورا، خود موضوعیت دارند. از نظر رویکرد شناختی، آنها جنبه طریقیت دارند و باید با نظر به آنها و فراتر رفتن از آنها مقوله‌های کلی را صورت‌بندی کرد.

به نظر می‌رسد هر یک از ۲ رویکرد عاطفی و شناختی، به نحوی دچار فروکاهش عاشورا هستند؛ در حالی که در رویکرد عاطفی، ابعاد فکری و شناختی به حاشیه رانده می‌شود و هیجان و عاطفه در کانون قرار می‌گیرد. در رویکرد شناختی، انسان به ماشین اندیشنده و انتزاعی تبدیل می‌شود و این البته ماشینی است که موتور محرک خود را که همان عاطفه و هیجان است از دست نهاده است. 

اگر بخواهیم به تصویر بدیلی بیندیشیم، باید هر ۲ بعد عاطفی و شناختی را در چارچوب وسیع‌تری که نمایانگر مناسبی از وضع آدمی ‌است جا دهیم. این چارچوب را می‌توان در عاملیت انسان جست‌وجو کرد. انسان موجودی است واجد عمل و با عمل‌های خود در پی آن است که چیستی خود را رقم بزند اما عمل با زیرساخت‌های شناختی، عاطفی و ارادی تحقق می‌یابد. اختلال در هر یک از زیرساخت‌های شناختی، عاطفی یا ارادی، منجر به اختلال در عمل و در نهایت اختلال در هویت آدمی‌خواهد شد. 

حال اگر بخواهیم از منظر انسان عامل، مواجهه‌ای مناسب با عاشورا بیابیم، این مواجهه چگونه خواهد بود؟ در نخستین گام باید از نقاط قوت رویکرد شناختی بهره بگیریم و از نقاط ضعف رویکرد عاطفی برحذر باشیم. باید بپرسیم امام حسین(ع) و یزید بر سر چه چیز با هم نزاع داشتند؟ باید منطق این منازعه را به دور از پیرایه‌ها، افزوده‌ها و خرافه‌ها بازیابی کنیم و به‌درستی درک کنیم. این درک باید به خوبی از خصیصه انتزاعی برخوردار باشد، به طوری که فرد بتواند آن را به شرایط دیگر تاریخی تعمیم دهد. کسانی که از این درک به خوبی برخوردار نباشند، خود می‌توانند قربانی وقایعی نظیر عاشورا شوند و احمقانه در جبهه یزیدی قرار بگیرند. امروزه کسانی که در جبهه‌هایی چون داعش، به قصد قربت شرکت می‌جویند و جان خود را تقدیم می‌کنند، سر تا پا شور و بی‌بهره از شعورند. از این رو، شجاعت را از سبعیت بازنمی‌شناسند و همچون اسبی کور، بی آنکه از درست و نادرست رویارویی‌ها باخبر باشند، با قدرت شور کور، به پیش می‌تازند.

در گام دوم، باید از نقاط قوت رویکرد عاطفی بهره بگیریم و از نقاط ضعف رویکرد شناختی دوری گزینیم. یادآوری عاشورا باید همچون گشودن زخمی ‌کهنه باشد و در ما درد و غم برانگیزد. این وجهی از انسان بودن ما است که سلاخی انسان‌ها را تاب نمی‌آوریم، هر چند در دیرزمانی دور از ما رخ داده باشد. از این رو، برآمدن غم در وجود ما در چنین مواجهه‌هایی نشانی از مد انسانیت است و مباد که جزر آن را در خود تجربه کنیم. این همه البته باید با هوشیاری همراه باشد که کورانه در غم غوطه‌ور نشویم و از اشک بت نسازیم، چنانکه گویی این آب به هر گونه‌ای بر گونه ما فروغلتد، ارجمند خواهد بود. مهم آن است که ابر غم بر آسمان دل بگسترد و اگر هم بارشی است از چنین ابر باروری باشد.

سرانجام، در گام سوم باید از هر ۲ بعد شناخت و عاطفه فراتر رویم و در مواجهه با عاشورا اراده و عزمی ‌در خود بیابیم؛ عزمی ‌برای تعیین جایگاه خود در اینگونه صف‌بندی. عاشورا باید در ما پیمانی را استوار گرداند که طبق آن مصمم باشیم تنها و تنها در ۲ صف استقرار یابیم: یا «ایمان به خدا» که با همبسته‌هایی انفکاک‌ناپذیر همچون بینش، انصاف، شجاعت و شفقت همراه باشد و یا «آزادگی» که آدمی ‌را از فرومایگی می‌رهاند و میل‌های فرودست را در فرودست وامی‌نهد و راه به فرادست را می‌گشاید؛ 2 صفی که از هم‌ چندان دور نیستند. 

به این‌گونه، عاشورا فراتر از شور و شعور می‌رود. عاشورا صحنه عمل است؛ عملی که شور آن در پرتو شعور به پیش می‌راند و شعور آن نردبانی است برای برآمدن به بلندای همت؛ عملی که هویت انسان برتر را رقم زد. اکنون کسانی که می‌خواهند عاشورا را بزرگ بدارند، به جای آنکه تنها با شور عزا بگیرند یا تنها با شعور به قضا بنشینند، باید با شور و شعور و شرزگی، بر تعیین هویت خویش و جایگاه خود در تاریخ آدمی‌ برخیزند.

عضو هیات علمی‌دانشگاه تهران *