حمید ملک‌زاده*: تجربه انسان ایرانی از تجدد، تجربه منحصربه‌فردی است. تجدد برای ایرانی‌ها 2 منادی متفاوت اما به ‌هم ‌پیوسته دارد: الف‌- سپاه خارجی مجهز به توپخانه سنگین، ب- دولت مداخله‌گر مجهز به سلاح و دستگاه متمرکز نیروی انتظامی؛ در حالی ‌که یکی از آنها در آستانه مرزهای کشور ایستاده بود و دیگری بر پاشنه در خانه انتظار می‌کشید تا اخبار مربوط به تغییراتی را که در جهان جدید اتفاق افتاده بود، به گوش ایرانیان برساند. از این ‌جهت ظهور تجدد برای ما در ایران با نوعی زور مادی همراه شده است؛ زوری مادی که با نوعی اضطراب بنیادین همراه است: تغییری اتفاق افتاده است، وقت زیادی برای تجربه کردن وجود ندارد، بنابراین باید هر چه سریع‌تر و تا آنجا که ممکن است بر اساس اخباری که درباره چیستی این ندای دستوری در اختیار داریم، تغییر کنیم. تحت‌ تأثیر تعجیلی که برای لبیک گفتن به این ندای دستوری در دولت و نخبگان ایرانی به وجود آمد، یک‌جور اضطراب و از هم ‌پاشیدگی عمومی در جامعه ایرانی تولید شد. این اضطراب ناشی از یک واقعیت بود: تجدد، نه در بنیان و نه در ظواهرش، چیزی واحد نیست. به طور طبیعی این چیز متکثری که به نام تجدد می‌شناسیم، نمی‌توانست محصولات واحدی تولید کند. ما فرصت تجربه کردن تجدد را از دست‌ داده بودیم؛ به همین دلیل است که عموما از مواجهه خودمان با تجدد صحبت می‌کنیم. ما با چیزی جدید مواجه شده بودیم که فرصت مشارکت‌کردن در آن را نداشتیم. تحت‌تأثیر ندای دستوری دعوت‌کننده به «امر جدید» ما ناگزیر باید محصولات جهان جدید را مصرف می‌کردیم. در جامعه‌ای مثل ایران که با کثرت و تنوع در دسترسی به اطلاعات و دانش‌های مختلف دست ‌به‌ گریبان بود، در وضعیتی که یک نظام آموزشی واحد یا دولتی فراگیر وجود نداشت که حداقل در کار فراگیر کردن محصولات واحدی از جهان به‌ غایت متکثر جدید ما را یاری برساند، یک‌جور در هم‌ ریختگی یا آشفتگی ناشی از تنوع و کثرت محصولاتی که در اختیار افراد مختلف از جامعه ایرانی قرار می‌گرفت، ایجاد شد؛ صورت‌های مختلفی از تجدد که هیچ‌کدام مدرن نبود، هر چند همه آنها جدید به نظر می‌رسید. در میان همه صورت‌های مختلف از این اضطراب و آشفتگی، موضوع سیاست ویژگی منحصربه‌فردی پیدا کرد. سیاست در معنای جدید کلمه هم متضمن قدرت متمرکز مجهز به ‌زور مشروعی که در بالای جامعه و بیرون از آن قرار می‌گرفت، هم دربردارنده حق اعتراض علیه دولت و دفاع از تکثر داخلی بود؛ هم از معلق کردن هر چیز به نام امنیت همگان صحبت می‌کرد و هم از اصطلاحات آزادی مدنی و کرامت شهروندان. تازه درباره هر کدام از این مفاهیم هم روایت‌های متفاوتی را تولید کرده بود. آنجا ‌که ما نه با تجربه‌های تاریخی شکل‌دهنده به این روایت‌ها آشنا بودیم و نه به مبانی نظری تشکیل‌دهنده مباحث موجود درباره این تحولات دسترسی داشتیم، مواجهه ما با بازار روایت‌های جدید درباره سیاست به‌ جای اینکه بتواند کمی از آشفتگی مواجهه ما با خود تجدد کم کند، عامل جدیدی برای تشدید اضطراب ناشی از مواجهه ما با نفس تجدد شد. در چنین شرایطی، به طور طبیعی، ما میراث‌دار بزرگ‌ترین و جدی‌ترین بحران‌های تجدد شدیم؛ بحران‌هایی که به همراه کالاهای جدید وارد جامعه و ذهن انسان ایرانی شد. بدون اینکه پادتن‌هایی را که احتمالا در بستر تاریخی خاص آنها برای تعدیل یا حل‌کردن این بحران‌ها وجود دارد، از آن خود کنیم. بدین ترتیب ما به شکل بنیادینی به کالاهایی که برای پاسخ دادن به بحران‌های ناشی از امر جدید تولید می‌شوند نیازمند شدیم. یکی از مهم‌ترین این کالاهای مصرفی، نظریه‌ها یا ابزارهای روش‌شناختی برای به وحدت درآوردن یا فهم‌پذیر کردن امر متکثر بود. اضطراب ناشی از چندپارگی نیازهای مصرفی ما در حوزه‌های مختلف، ضرورت این مجموعه از پادتن‌های ضد پیچیدگی را ایجاد کرده است. در میان همه این پادتن‌ها، نظریه‌های گفتمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اهمیت نظریه‌ها و تحلیل‌های گفتمانی برای ما، بیشتر در این موضوع وجود دارد که به پژوهشگران و فعالان حوزه سیاست امکان می‌دهد از طریق ساده‌سازی حوزه سیاست- به ‌عنوان برجسته‌ترین ساحت دربردارنده امر متکثر - پیچیدگی‌های بعضا فهم‌ناپذیر آن را معلق کرده و امر فهم‌ناپذیر را به فهم دربیاورند؛ چیزی که من از آن به‌ عنوان وسوسه گفتمان‌سازی یاد می‌کنم. این وسوسه فراتر از امری دانشگاهی، به عنصر قابل‌توجهی در فعالیت سیاسی ایرانیان تبدیل شده است، تا جایی که هر بار با ظهور یک شخصیت جدید در ساحت سیاست عملی، نخستین پرسشی که برای ما ایجاد شده یا درباره آن صحبت می‌کنیم این است: گفتمان فلان کَس چیست؟ 

اهمیت چنین وسوسه‌ای تا جایی است که بعضا می‌بینیم برخی سیاستمداران یا فعالان اجتماعی، حتی قبل از اینکه به عمل معناداری در سیاست و زندگی اجتماعی دست بزنند، برای تأسیس گفتمان خاص خودشان اقدام می‌کنند. این موضوع درباره دولت آقای دکتر مسعود پزشکیان نیز صادق است. در حالی‌ که هنوز کابینه پزشکیان تشکیل نشده، بحث درباره گفتمان پزشکیان در محافل سیاسی مختلف و بعضا در میان مردم عادی که از سطح متوسطی از دانش سیاسی برخوردارند، رواج یافته است.