گروه سیاسی: خبر تکراری بود: «محمدجواد ظریف استعفا کرد»؛ حالا کم‌کم عدد دفعاتی که وزیر سابق امور خارجه در چند سال گذشته استعفا کرده است دارد از دست در می‌رود. با این حال این استعفای او در شرایطی متفاوت نسبت به سریال استعفاهای قبلی‌اش به چشم می‌آید.

به گزارش «وطن امروز» از صبح روز یکشنبه زمزمه‌هایی مبنی بر استعفای معاون راهبردی دولت چهاردهم به گوش می‌رسید و عدم حضور ظریف در جلسه هیات دولت نیز این زمزمه‌ها را بیش از پیش تقویت کرد اما در نهایت یکشنبه شب وزیر اسبق امور خارجه با انتشار متنی در شبکه اجتماعی ایکس به گمانه‌زنی‌ها پایان داد تا در روز معرفی وزرای پیشنهادی دولت چهاردهم به مجلس شورای اسلامی، او اعلام کند قصد پیاده شدن از قطار دولت را دارد. آن چیزی که این همزمانی را بیش از پیش معنادار می‌کرد آن بود که ظریف در یک ماه گذشته و پس از انتخاب مسعود پزشکیان به عنوان رئیس‌جمهور تبدیل به چهره اصلی دولت شده بود، تا جایی که همه‌جا نام پزشکیان بود و نشان ظریف. برجسته بودن نشان ظریف تا جایی پیش رفته بود که بسیاری از حامیان پزشکیان نیز پنهان شدن او پشت سیمای ظریف را برخلاف مصلحت دولت جدید می‌دیدند. برای نمونه در حالی که پزشکیان در 37 روز پس از انتخابش هنوز درباره پروسه و معیارهای انتخاب وزرا سخنی نگفته است اما ظریف به جای او در تلویزیون ظاهر شد و به شرح مکانیسم عجیبی پرداخت که قرار بود از دل آن 19وزیر انتخاب شود. از سوی دیگر عدم برگزاری نشست خبری رئیس‌جمهور جدید با اصحاب رسانه و حضور بیش‌فعالانه ظریف در مجامع سیاسی وجهه پزشکیان را به یک رئیس تشریفاتی دولت تنزل داده بود. در این شرایط منتشر شدن لیست نهایی وزرای پیشنهادی رئیس‌جمهور برای دولت چهاردهم تبدیل به نخستین جلوه اختلافات گسترده میان ظریف به عنوان فرد پشت پرده و پرنفوذ دولت با رئیس دولت شد. در متنی که ظریف یکشنبه شب منتشر کرد آورده است: «از 19 وزیری که امروز معرفی شدند، ۳ نفر نامزد نخست، ۶ نفر نامزد دوم یا سوم و یک نفر نامزد پنجم کمیته‌ها یا شورای راهبری بودند. بارها گفته ‌بودم انتخاب اعضای دولت حق رئیس‌جمهور است و شورای راهبری و کمیته‌ها نهاد مشورتی هستند. از ایشان سپاسگزارم که این افتخار را به بنده دادند که در این تجربه جدید و ابتکار شجاعانه، مشارکتی داشته باشم. از دوستانم در کمیته‌ها و شورای راهبری نیز سپاسگزارم که ۴ هفته شبانه‌روز کوشیدند و بیش از 1000 نامزد را بررسی کردند تا نتیجه را به رئیس‌جمهور محترم ارائه کنیم. البته از نتیجه کار خود رضایت ندارم و از اینکه نتوانستم به‌شکل شایسته‌ای نظر کارشناسی کمیته‌ها و حضور بانوان، جوانان و اقوام را آنگونه که وعده داده‌ بودم به نتیجه برسانم، شرمنده‌ام». ابراز شرمندگی ظریف به عنوان شخصی که نقش راهبری در معرفی گزینه‌های وزارت به رئیس‌جمهور را داشته پیش از هر چیز تلاشی برای دیوارکشی میان بخشی از بدنه حامی پزشکیان با دولت تازه‌کار او است. از همین جهت به سختی می‌توان این استعفا را جز با نیت تحت فشار قرار دادن پزشکیان درک کرد.

همزمان با شوک شبانه استعفای ظریف به دولت چهاردهم، بخشی از اردوگاه حامیان دولت، رد‌پای این استعفا و حذف ظریف از دولت را در درون خود دولت و نزدیک‌ترین شخص به رئیس‌جمهور یعنی معاون اول وی محمدرضا عارف یافتند. سایت خبری انتخاب از مهم‌ترین رسانه‌های حامی دولت روز گذشته در گزارشی نوشت: «عارف و قائم‌پناه ابتدا جهرمی را وتو کردند و نگذاشتند به‌رغم موافقت اولیه پزشکیان، در دولت معاون اجرایی شود. طبق همین روایت، عارف و قائم‌پناه جدا از وتوی وزرای پیشنهادی متخصص، کابینه‌ای را چیدند که با مخالفت تمام‌عیار ظریف و افکار عمومی روبه‌رو شد». از آنجا که انتخاب محمدرضا عارف به عنوان معاول اول رئیس‌جمهور در فضای سیاسی کشور اینگونه درک شد که پزشکیان انتخاب دست راست خود را به محمد خاتمی سپرده است، پذیرش چنین روایت‌هایی به آن معناست که بخش بزرگ‌تری از جریان اصلاحات متمایل به کنار گذاشته شدن ظریف بوده است.

* ظریف رفت؛ معاونت خلق‌الساعه می‌ماند؟

خلاصه کنشگری ظریف در یک ماه گذشته از آن قرار است که ابتدا قاطعانه اعلام کرد در دولت چهاردهم حضور نخواهد داشت، پس از چند هفته اعلام کرد با درخواست‌های گسترده قبول کرده که در دولت حضور داشته باشد و به عنوان معاون راهبردی رئیس‌جمهور منصوب شد. معاونت خلق‌الساعه‌ای که گویی برای عضو کردن ظریف در هیات دولت شکل گرفته بود. با این حال یکشنبه و همزمان با نهایی شدن ترکیب وزرای منتخب رئیس‌جمهور برای دولت چهاردهم او باز هم استعفا و اعلام کرد حضور در دانشگاه را مفیدتر از دولت می‌بیند. حال با توجه به استعفای او این سوال پیش می‌آید که آیا معاونت تازه‌تاسیس راهبردی با خروج ظریف از پاستور منحل می‌شود، یا پزشکیان قصد دارد برای این دکمه تهیه شده یک کت و شلوار جدید بدوزد و آن را تبدیل به بخشی از دولت خود کند.

اما فراتر از سرنوشت این معاونت، ثبت رکورد استعفا از سوی ظریف نشان از عدم ثبات سیاسی وی در مواجهه با واقعیت بیرونی دارد. وی در بخشی از کتاب خاطراتش با عنوان پایاب شکیبایی جزئیات 5 بار استعفای خود در سال‌های 92 تا 1400 را  اینگونه روایت کرده است: «نخستین بار که تا مرز کناره‌گیری پیش رفتم، در سفر نخست آقای رئیس‌جمهور به نیویورک در سال 1392 بود. برخی مشاوران آقای رئیس‌جمهور بدون هماهنگی تلاش کرده بودند نشست وزرای خارجه ۵ به‌اضافه یک و ایران را به نشست سران تبدیل کنند. دومین بار طرحی پیرامون کمیته نیاز‌های هسته‌ای کشور بدون هماهنگی با وزارت امور خارجه برای زمامداران کشور فرستاده شده بود که گفت‌وگو‌ها را پیشاپیش محکوم به شکست می‌کرد. سومین نوبت به‌ دنبال شکایت از بی‌توجهی سایر وزارتخانه‌ها به بایسته‌های بنیادین سیاست خارجی بویژه در ارتباط با ناهماهنگی در پیوند‌های با روسیه بود که انجام وظیفه وزیر امور خارجه را به‌هم ریخته بود. ناگفته نماند که وزارت امور خارجه برای دفاع از پیوند‌ها با روسیه وارد شده بود. نوبت دیگر، بر سرِ سفر بشار اسد در اسفندماه 1397 بود. کناره‌گیری بعدی مربوط به فعالیت‌های دیپلماتیک ما برای شکست دادن تلاش آمریکا برای بازگرداندن قطعنامه‌های شورای امنیت در برابر ایران در تابستان و پاییز 1399 بود. آقای پوتین یک پیشنهاد مطرح کرده بود که به ‌نظر وزارت امور خارجه باید با روش دیپلماتیک با آن برخورد می‌شد. در شورای‌ عالی امنیت ملی و در دولت با لحنی تند مخالفت کردند که توهین به وزارت و وزیر امور خارجه بود، پس از آن تقاضا کردم از حضور در هیات دولت معاف شوم که موافقت نشد».

* چالش صلاحیت سیاسی

هرچند مسعود پزشکیان تاکنون واکنش رسمی به استعفای ظریف از خود نشان نداده اما واضح است که حضور ظریف پس از این استعفا در دولت به معنای شکل‌گیری یک بلوک مخالف با وزرا در دل هیات دولت خواهد بود. از سوی دیگر اعتراض بخشی از اصلاح‌طلبان به وزرای انتخاب‌شده که با استعفای ظریف جنبه نمادینی نیز به خود گرفت یک دوراهی حمایت یا عدم حمایت را مقابل این جریان سیاسی قرار داده است. با این حال نه افکار عمومی و نه فضای سیاسی کشور شانه خالی کردن اصلاح‌طلبان از زیر بار حمایت از پزشکیان را قبول نمی‌کند، چرا که از سویی مسعود پزشکیان گزینه خالص اصلاح‌طلبان بوده و آنها برخلاف روحانی نمی‌توانند گزینه خود را به یک «رحم اجاره‌ای» تشبیه کنند. 

سندروم مسؤولیت‌ناپذیری اصلاح‌طلبان که در استعفای ظریف نیز خود را نشان داد این بار هیچ توجیهی ندارد. از سوی دیگر فاقد صلاحیت و کارآمدی نشان دادن پزشکیان نمی‌تواند معنایی جز تصدیق بی‌صلاحیتی این جریان از سوی خود داشته باشد، چرا که این جریان یک ماه پیش و با تمام ظرفیت سیاسی خود پشت پزشکیان آمد و اعلام کرد او توانایی اصلاح شرایط موجود را دارد. به هر حال استعفای ظریف و موج حمله برخی از اصلاح‌طلبان به پزشکیان در حالی است که در وهله نخست آنها نمی‌توانند از مسؤولیت معرفی و حمایت از وی در انتخابات اخیر ریاست‌جمهوری شانه خالی کنند و ثانیا برخی معتقدند پزشکیان ریاست‌جمهوری خود را کاملا مدیون اصلاح‌طلبان نمی‌داند و از همین رو همه کابینه را در اختیار آنها قرار نمی‌دهد. اگرچه اکثر قریب به اتفاق دولت پزشکیان و کابینه پیشنهادی او را اصلاح‌طلبان تشکیل می‌دهند اما بسیاری معتقدند وضعیت  سبد رای پزشکیان نشان می‌دهد این آرای شکننده عمدتا ناشی از فعالیت‌های خود پزشکیان و نیز تبار و پیشینه قومی و همچنین تقید او به مبانی دینی و مذهبی بوده است.

***