محمد تقی‌زاده: کودتای 28 مرداد 1332 از وقایع سیاسی مهم و بحث‌برانگیز تاریخ معاصر ایران است که درباره تاثیر آن بر فرهنگ و هنر ایران، خاصه سینما، کمتر سخن گفته شده است، هر چند این تأثیرگذاری بر ادبیات آن دوره آشکار است. ادبیات اعتراض توأم با یأس که در آثار بسیاری از نویسندگان و شاعران عموما چپگرا و بعضا ملی‌گرا در دهه‌های 30 و 40 ظاهر شده بود، از بازتاب‌های این کودتا بود، همچنین بعد از کودتای 28 مرداد شاهد حضور و بروز جریانات و تشکیلات منحصر به فردی هم بودیم که در فضای فرهنگی ایران، سعی در ساختار‌سازی و ایجاد جریان داشتند. مثل موسسه آمریکایی «فرانکلین» که جلال آل‌احمد از آن به عنوان یک «تراست مطبوعاتی» یاد کرده و نوشته بود: «فرهنگ مملکت دارد تبدیل می‌شود به شعبه‌ای از شعبات بنگاه فرانکلین».

واقعیت این است که سینما و سیما نسبت به رویداد 28 مرداد کم‌لطفی قابل توجهی کرده است و به سختی می‌توان چند اثر نمایشی پرمخاطب را در تلویزیون و سینمای داستانی پیدا کرد که این رخداد را به تصویر درآورده باشند. سریال «معمای شاه» از محمدرضا ورزی محصول 1394 و فیلم سینمایی «خائن‌کشی» محصول 1400 از معدود آثار مرتبط با 28 مرداد در سینما و سیما به شمار می‌رود.

در سوی مقابل، شاهد حضور پررنگ و تمام‌عیار سینمای مستند در به نمایش درآوردن رخداد 28 مرداد هستیم. «کودتای 53» به کارگردانی تقی امیرانی، «محاکمه مصدق» به کارگردانی احسان عمادی، «روز کودتا» به کارگردانی میلاد محمدی، مستند «روزهای آزادی» به کارگردانی وحید فرجی، مستند «آقای نخست‌وزیر» به کارگردانی محمدرضا امامقلی و «رویای نیروی سوم» به کارگردانی داوود کاظمی از جمله مهم‌ترین آثاری هستند که به طور مستقیم این رخداد را مستند کردند.

در ادامه به برخی آثار تصویری تولیدشده درباره کودتای 28 مرداد 32 نگاهی می‌اندازیم.

* «کودتای 53» تقی امیرانی

این مستند در سی و نهمین جشنواره فیلم فجر، در بخش فیلم‌های مستند، سیمرغ بهترین فیلم را از آن خود کرد. امیرانی چندین سال را صرف تحقیق و مطالعه اسناد پیرامون این رویداد تاریخی کرد و به واکاوی نقش سازمان اطلاعات مخفی بریتانیا و سازمان اطلاعات مرکزی (سیا) در این کودتا پرداخت.

مستند به نقش سازمان اطلاعات مخفی بریتانیا و «نورمن داربی‌شایر» افسر این سازمان در جریان کودتای ۲۸ مرداد می‌پردازد. از دستاوردهای این مستند می‌توان به حضور در بخش نمایش ویژه چهاردهمین جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت نیز اشاره کرد که جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را از آن خود کرد. از این رو یکی از بهترین مستندهای مرتبط با کودتای 28 مرداد همین مستند کودتای 53 است  که سال 1399 برای نخستین‌بار به نمایش درآمد.

نقد مصدق، موضوعیتی در «کودتای۵۳ » ندارد. این هم از نگاه ستایش‌آمیز امیرانی به آقای نخست‌وزیر می‌آید. هرچند نقد مصدق می‌تواند دستمایه آثار تولیدی باشد اما مستند «کودتای 53» چنین ماموریتی را برای خودش تعریف نکرده است. در سوی مقابل، نکته جالب در «کودتای 53» این است که امیرانی به نقاط مختلفی از جهان سر می‌زند و با افراد ایرانی و خارجی درباره مصدق و دخالت بیگانگان در ایران صحبت می‌کند. او به دلیل موقعیتش دسترسی بیشتری به آرشیوهای درجه یک دارد و از این امکان به بهترین شکل استفاده کرده است.

«کودتای ۵۳» به عنوان مستند گزارشی، پرکشش و پرتعلیق است و از نفس نمی‌افتد. جست‌وجوی راوی (تقی امیرانی) گاهی با مشکلاتی همراه می‌شود اما در نهایت اوست که رازها را کشف کرده و علاوه بر نقش دولت‌های خارجی در براندازی مصدق، به این موضوع می‌پردازد که بسیاری از سیاستمداران داخلی هم در این توطئه علیه دولتی ملی، ضداستعماری و محبوب مردم ایران نقش داشته‌اند. این وجه تاریخی و تراژیک این مستند است که به آن اعتبار اسنادی می‌بخشد.

* «محاکمه مصدق»  احسان عمادی

سیداحسان عمادی درباره موضوع این مستند گفته است: «تمرکز در فیلم «محاکمه مصدق» بر اتفاقات شب کودتا تا دادگاه بدوی دکتر محمد مصدق است. البته تا روز کودتا درباره مصدق حرف‌های زیادی گفته شده اما کمتر کسی به دادگاه و اتفاقات آن روز پرداخته است. 

دکتر مصدق در روز کودتا برای خیلی‌ها تمام شد اما صحبت‌های ایشان در دادگاه خیلی جذابیت دارد که تمرکز فیلم روی آن است. همزمان با مطالعاتی که در این زمینه داشتم، تصمیم گرفتم مستندی پیرامون دادگاه مصدق بسازم. البته کتابی که وکیل مدافع ایشان با عنوان «مصدق در محکمه نظامی» نوشته است، کمک زیادی برای به سرانجام رسیدن این مستند کرد». 

به ‌گفته عمادی، پیدا کردن منابع مورد نیاز فیلم کار سختی بود و متأسفانه شاهد زنده‌ای از آن روز پیدا نکردیم! یا از دنیا رفته بودند یا دسترسی به آنها نشدنی بود. به همین دلیل از تصاویر آرشیوی صداوسیما و مرکز اسناد استفاده کردیم، البته مصاحبه با افرادی که با این مسائل به نوعی مواجه بودند نیز در فیلم گنجانده شده است».

نگاهی کوتاه به حوادث تاریخ معاصر نشان می‌دهد کودتای 1332 به حوادث روزهای بیست‌وپنجم تا بیست‌وهشتم مرداد آن سال و نقش برخی شخصیت‌های سیاسی در ایجاد آن ارتباط داشته است؛ شخصیت‌هایی که هر کدام نقش ویژه‌ای در این تاثیرگذاری تاریخی داشته‌اند اما سازنده‌ فیلم «محاکمه مصدق» در فصل جذاب و کوبنده‌ افتتاحیه‌، زیرکانه از پرداختن به آنها طفره رفته است. استفاده‌ موثر از مواد آرشیوی و تلفیق آن با برخی نماهای طراحی‌شده، هوشمندانه و ظریف انجام شده است. از این زاویه، مهم‌ترین پلان فیلم، نمایی سرازیر و از بالاست که در آن دکتر مصدق و تنهایی آزاردهنده‌ او به نمایش گذاشته شده است.

این مستند نیز از باکیفیت‌ترین و هنرمندانه‌ترین آثاری است که مقطع مهمی از کودتای 28 مرداد را  به تصویر درآورده و سال 1396 به نمایش عمومی درآمد.

* «معمای شاه» محمدرضا ورزی

از معدود آثار نمایشی که در تلویزیون به طور مستقیم رویداد مهم 28 مرداد را به تصویر درآورده، سریال 95 قسمتی «معمای شاه» ساخته محمدرضا ورزی است که اواسط دهه 90 روی آنتن سیما رفت. سی‌ودومین قسمت از این سریال تلویزیونی به طور ویژه و مشخص روایتگر کودتای 28 مرداد 32 بود. 

در قسمت سی‌ویکم،  ماجرای کودتای 25 مرداد که به شکست انجامیده و منجر به فرار شاه از ایران شد به تصویر کشیده شد و در ادامه حضور محمدرضا پهلوی در کشور ایتالیا پیش و پس از پیروزی کودتای 28 مرداد و همچنین جریان شکل‌گیری کودتای 28 مرداد، حضور اراذل و اوباش در خیابان‌ها و نقش آنها در شکست نهضت مردمی ملی شدن صنعت نفت به تصویر کشیده شد. پرداختن به جزئیاتی همچون نقش آمریکا در این کودتا، روابط میان دکتر مصدق و مرحوم آیت‌الله کاشانی، نطق دکتر فاطمی در حمایت از دولت مصدق، نقش شعبان جعفری و اراذل در پیروزی کودتا و... نیز در ادامه به نمایش درآمد.

«معمای شاه» از جمله آثار متوسط رسانه ملی در زمان پخش در شبکه یک بود که انتقادات فراوانی به اجرا و محتوای آن وارد شد.  در بخشی از نظرات مردم درباره این سریال آمده است؛ «ضعف در سناریو با وجود طیف گسترده وقایع دارای ظرفیت تولید داستان و خرده‌داستان، بازی نه چندان قوی در کنار دکوپاژهایی که بشدت به دیالوگ‌های کلیشه‌ای می‌آیند، باعث شده در بخش‌هایی از این سریال، این حس پدید آید که علی‌رغم قرار گرفتن این سریال در آثار الف ویژه اما جزو مجموعه‌های نمایشی سطح متوسط سیما به شمار می‌رود! 

* «خائن‌کشی»  مسعود کیمیایی

مسعود کیمیایی در «خائن‌کشی» در ادامه رویکرد عدالتخواهانه‌اش در آثار قبلی، حادثه 28 مرداد و مصدق را به طور ضمنی مورد اشاره قرار داد. داستان فیلم درباره گروهی است که می‌خواهند از بانک ملی دزدی کنند. مهدی، شاهرخ، گیو، اطلس و دیگرانی، دزدان ظاهری بانک هستند اما این پول را برای قرضه ملی مصدق می‌خواهند. مصدق بر سر این مساله اصرار می‌ورزد که نفت ایران باید ملی شود. از سویی سرکرده این گروه دلباخته زنی است اما در درگیری‌هایی که در جلوی بانک با پلیس بالا می‌گیرد، او تیر می‌خورد و باقی فرار می‌کنند.

فرهاد آییش، بازیگر نقش مصدق در «خائن‌کشی» در این باره گفته است: «یکی از دلایلی که آقای کیمیایی من را برای بازی در «خائن‌کشی» و در نقش محمد مصدق انتخاب کرد، جدا از شباهت ظاهری، توافقی بود که روی شخصیت و نقش تاریخی دکتر مصدق داشتیم. روز اولی که آقای کیمیایی با من ملاقات کرد، دنبال این بود که ببیند من هم مانند خودش به دکتر مصدق ارادت دارم یا نه. البته باید بگویم من مصدقی نیستم و تکرار کنم هیچ راه سیاسی را دنبال نمی‌کنم ولی معتقدم آقای مصدق یک انسان بسیار شریفی بود. نکته جالب اینکه در همان اتاقی که با آقای کیمیایی گفت‌وگو می‌کردم، عکس آقای مصدق روی دیوار بود».