گروه فرهنگ وهنر: 31 مرداد «روز جهانی مسجد» نامگذاری شده است. در این بین شاید نخستین پرسشی که ذهن انسان را درگیر کند این است که چرا چنین روزی باید به عنوان روز جهانی مسجد نام گیرد؟

21 آگوست 1969 در روزی که رژیم صهونیستی مسجد الاقصی را به آتش کشید، با پیشنهاد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در اجلاسیه کشور‌های اسلامی مصوب شد ۲۱ آگوست برابر با 31 مرداد به عنوان روز جهانی مسجد در تقویم‌های رسمی کشورهای مسلمان ثبت شود. حال هر ساله در چنین روزی نشست‌ها و جلسات مختلف و متعدد در کشور‌های مسلمان پیرامون اهمیت و لازمه وجود مسجد برگزار می‌شود و این موضوع مورد بررسی و گفت‌وگو قرار می‌گیرد. در کشور ما نیز هر ساله در این روز برنامه‌های مختلف و متعددی از سوی سازمان ارتباطات اسلامی برگزار می‌شود. در این میان بی‌تردید نکته و مساله اصلی که این روزها درباره مسجد بسیار مطرح و محل بحث است، برآورده‌سازی نیاز‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه توسط مسجد است؛ موضوعی که می‌تواند دستمایه بحث و گفت‌وگو در اجلاسیه‌ها و نشست‌ها به مناسبت روز جهانی مسجد باشد. به راستی در دنیای امروز، مسجد مدرن چه تفاوتی با مسجد سنتی و اصیل دارد؟ آیا تلاش برای تقویت نقش اجتماعی مسجد، گامی درست در مسیر تحول مساجد است یا انحرافی از مسیر اصلی؟ اینها پرسش‌هایی است که امروز درباره نقش و جایگاه مسجد مطرح می‌شود؛ پرسش‌هایی که پاسخ به آنها می‌تواند مسیر حرکت نهادهای مسؤول در این حوزه را مشخص کند؛ نهادهایی که وظیفه اقامه نماز و تدوین اسناد ملی مسجد را بر عهده دارند. در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام سیدجلال بهشتی، مشاور علمی و فرهنگی ستاد اقامه نماز و حجت‌الاسلام سیدناصر میرمحمدیان، معاون امور فرهنگی و تبلیغ سازمان تبلیغات اسلامی در پی یافتن پاسخ این پرسش‌ها بودیم.

* * *

* ۲ دیدگاه متفاوت درباره کارکرد مسجد

حجت‌الاسلام بهشتی بر این باور است کارکرد اصلی مساجد عبادت است. او تأکید می‌کند مسجد برای بندگی خداوند طراحی شده و کارکردهای اولیه آن شامل نماز، دعا، مناجات، ذکر و تلاوت قرآن است. بهشتی معتقد است عبادت در مسجد باید با بصیرت و معرفت همراه باشد و به همین دلیل، مسجد به پایگاه‌ تبلیغ دین تبدیل شده‌ است. در این راستا، گویندگان دینی در مساجد به تفسیر آیات قرآن، بیان سیره معصومین و شرح فلسفه دین می‌پردازند. همچنین او بر لزوم تمیز و امن بودن مسجد تأکید می‌کند تا محیطی مناسب برای عبادت و تقویت معرفت‌های دینی فراهم شود. این در حالی است که حجت‌الاسلام میرمحمدیان به چالش‌هایی فراتر از جنبه‌های عبادی مسجد اشاره دارد. میرمحمدیان بر این نکته تأکید دارد: «مسجد باید فراتر از نقش‌ عبادی عمل کند و به ‌عنوان محور جامعه‌پردازی ولایی در محله‌ها ظاهر شود». او معتقد است: «مسجد باید در حل مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مؤثر باشد و به کاهش آسیب‌های اجتماعی، پیشرفت منطقه‌ای و محرومیت‌زدایی توجه ویژه‌ای داشته باشد».

 به‌گفته او، «بنیاد هدایت» در چند سال اخیر به ‌طور جدی به این موضوع پرداخته و برنامه‌هایی برای تبدیل مساجد به مراکز اجتماعی و فرهنگی با اهداف مشخص از جمله آموزش اساتید و توسعه فعالیت‌های اجتماعی تدوین کرده است.

* از تحقیقات تا عمل؛ تلاش برای تبدیل مسجد به پایگاه‌ اجتماعی

در حالی که مسجد همواره به ‌عنوان مکان‌ کلیدی عبادت و تربیت دینی شناخته شده‌، چالش‌هایی جدی در تبدیل آن به پایگاه اجتماعی و فرهنگی در عصر مدرن وجود دارد. حجت‌الاسلام بهشتی به بررسی تأثیر مسجد بر جذب جوانان و دیگر اقشار جامعه پرداخت و به برخی مشکلات مدیریتی در این زمینه اشاره کرد. وی می‌گوید: «مسجد، خانه خدا و خانه مردم است و باید از تمام اقشار جامعه، از جمله جوانان، زنان، دانشجویان و متخصصان پذیرایی کند». این دیدگاه بر ضرورت جذب گروه‌های مختلف تأکید دارد و ضعف‌های مدیریتی را در عدم حضور این گروه‌ها می‌بیند.

از سویی، بهشتی به شکاف‌های عمیق میان تحقیقات انجام‌شده و اجرای عملی آنها اشاره می‌کند. او توضیح می‌دهد: با وجود تحقیقات گسترده در زمینه تبدیل مساجد به پایگاه‌های اجتماعی، بسیاری از این تحقیقات هنوز به مرحله اجرا نرسیده و به‌ طور موثر استفاده نشده‌اند. این مساله نشان‌دهنده یک چالش اساسی در پیاده‌سازی ایده‌ها و برنامه‌های علمی است که ممکن است مانع بهره‌برداری کامل از پتانسیل‌های مساجد شود.

در همین راستا، بنیاد هدایت به ‌عنوان یکی از نهادهای کلیدی در حوزه مدیریت و توسعه مساجد، در حال پیاده‌سازی برنامه‌های عملی برای رفع این مشکلات است. چنانکه حجت‌الاسلام میرمحمدیان در‌ این‌ باره می‌گوید: «یکی از اقدامات برجسته این بنیاد، تدوین «اطلس ملی مساجد کشور» است که شامل اطلاعات دقیق و جامع درباره ۸۰ هزار مسجد در سراسر کشور می‌شود». 

وی بیان می‌کند: «این اطلس به ‌عنوان یک منبع غنی از داده‌ها و اطلاعات، به مدیران مساجد و تصمیم‌گیران کمک می‌کند شرایط فعلی مساجد را بهتر درک کنند و به بهبود و ارتقای آنها بپردازند».

میرمحمدیان همچنین به راه‌اندازی «قرارگاه ملی مسجد» اشاره می‌کند که با تمرکز بر 5 رکن اساسی یعنی راهبری، نرم‌افزار، سخت‌افزار، فعالیت‌های مردمی و تربیت امام، در حال اجرای طرح‌هایی جامع و هدفمند برای تقویت و توانمندسازی مساجد است.

وی خاطرنشان می‌کند: «این اقدامات با هدف ارتقای نقش مساجد به ‌عنوان پایگاه‌های اجتماعی موثر در جامعه طراحی و اجرا شده‌ است».

در نتیجه، در حالی که تحقیقات ارزشمندی برای تبدیل مساجد به پایگاه‌های اجتماعی وجود دارد، اقدامات عملی همچون تدوین اطلس ملی مساجد و فعالیت‌های قرارگاه ملی مسجد، نشان‌دهنده رویکردی فعال و هدفمند در راستای تحقق این هدف است. این اقدامات، اگرچه هنوز در مراحل آغازین است اما پتانسیل بالایی برای تغییر وضعیت مسجد و تقویت نقش آن در جامعه دارد.