حمید ملک‌زاده*: برای اینکه معلوم کنم در این یادداشت با چه چیزی مواجه می‌شوید، باید مقدمه مختصری درباره دولت و فهمی که نویسنده این یادداشت از آن دارد در دست داشته باشید. برای این منظور باید در نظر بیاورید که دولت بیش و پیش از هر چیز، چیزی فراتر از صرف ساختار یا سازمان مادی قدرت سیاسی در یک واحد سیاسی مشخص است: دولت یک نظام حقیقت است. به همین ترتیب کسانی که به نحوی مسؤولیتی را در بخش‌های مختلف دولت برعهده می‌گیرند باید در شیوه‌های مختلف از تظاهراتی که در عرصه عمومی دارند بخوبی بتوانند این نظام حقیقت را نمایندگی کنند. شما به ‌محض پذیرش مسؤولیت در دولت، فرقی نمی‌کند که در چه سطحی از آن قرار گرفته باشید، در مقام نمایندگان دولت، ناگزیر باید شؤون ویژه‌ای را رعایت کنید. به همین خاطر است که معمولا در ادبیات رایج پیرامون مشاغل دولتی از چیزی به ‌عنوان شؤون شغلی صحبت می‌کنند؛ موضوعی که رعایت‌ کردن آن معمولا در دسته الزامات شغلی افراد قرار می‌گیرد. می‌دانیم که اهمیت این مساله تا جایی است که عدم رعایت شؤون شغلی را در زمره تخلفات قابل‌ توجه شغلی قرار داده‌اند: کسانی که مسؤولیتی در دولت پیدا می‌کنند واجد شخصیتی حقوقی هستند که باید متناسب با الزامات آن رفتار کنند.

* دولت و مسأله زبان

در میان همه موضوعاتی که به مساله شؤون شغلی مربوط می‌شود، نوع پوشش و شیوه استفاده‌ کردن از زبان اهمیتی فوق‌العاده دارد. وقتی کسی مسؤولیتی در دولت دارد، از یک کارمند ساده خدمات بگیرید تا عالی‌ترین مقام اجرایی کشور، در محیط عمومی قرار که می‌گیرد، باید از نظر پوشش و شیوه استفاده‌ کردن از زبان به نحوی شایسته آن نظام حقیقتی را که بن‌مایه تشکیل دولت بوده است نمایندگی کند. درست به همین دلیل است که از دیرباز آموزش ادبیات و تلاش برای گسترده‌کردن دانش زبانی بخش مهمی از نظام تربیت سیاستمداران برجسته به ‌حساب می‌آمده است. در عین ‌حال ضرورت استفاده از لباس فرم در محیط‌های رسمی را براساس همین موضوع باید مورد توجه قرار داد. این موضوع درباره مقامات عالی دولت، از جمله رؤسای قوا یا نمایندگان مجلس و وزرا و معاونان آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است. هر چه در سلسله‌مراتب اداری و اجرایی به رأس هرم قدرت نزدیک‌تر می‌شوید، بیشتر در خدمت آیین‌های مربوط به نمایندگی دولت در می‌آیید. این معنایی ندارد جز اینکه بگوییم فضایی که برای «خودتان بودن» در اختیار دارید کمتر می‌شود. تا جایی که به موضوع استفاده‌ کردن از زبان مربوط می‌شود، عالی‌ترین مقامات کشور بیش از دیگران باید دغدغه آشنایی با زبان مناسب قدرت را داشته باشند. این مساله حتی از تظاهرات رفتاری و در برخی موارد از پوشش مناسب برای رهبران سیاسی نیز از اهمیت بیشتری برخوردار است. نوع استفاده مقامات عالی کشور از زبان از یک‌ جهت شکوه نظام حقیقتی را نمایان می‌کند که در پس جایگاه حقوقی ایشان در قدرت قرار گرفته و به این جایگاه حیثیتی متفاوت داده است. استفاده صحیح از زبان یا اگر دقیق‌تر بگویم استفاده ‌کردن از زبان صحیح برای مقامات عالی دولت همچنین از این ‌جهت اهمیت دارد که می‌توان از آن برای آشنا کردن عموم مردم و مخاطبان خارجی با باورها و ترجیحات سیاسی یک مقام سیاسی خاص استفاده کرد. تا جایی که برخی از برجسته‌ترین سیاستمداران در گذشته یا امروز درست از طریق شیوه‌های متفاوت به‌ کار بردن زبان، از طریق استفاده از تکنیک‌های بیانی مانند ایجاد لحن، استفاده‌ کردن از مکث یا برجسته ‌کردن برخی مفاهیم یا عبارات در گفتار معمول خود، به دوستان، دشمنان یا مردم کشور خودشان پیام خاصی را منتقل می‌کنند. 

همچنین باید این نکته را در نظر بگیریم که استفاده مناسب از زبان، بویژه درباره زبان فارسی که از غنای قابل‌ توجهی برخوردار است، به سیاستمداران حرفه‌ای امکان می‌دهد تا باورهای سیاسی خاص، گفتمان روشن سیاسی، ضرورت‌ها، خطرها و اولویت‌های خود را در سخنرانی‌های گاه به گاهی که مخاطبان آن مردم عامی هستند منتقل کنند. از این‌ جهت سخنرانی‌های مقامات عالی کشور همچنین می‌تواند وجهی تربیتی داشته باشد؛ از این‌ جهت که افق‌های سیاسی روشن، امکانات جدید برای عمل سیاسی و الزامات حکمرانی را در پیوند با انبان دانش زبانی مردم کشور با آنها به اشتراک می‌گذارد. از این‌ جهت توانایی استفاده ‌کردن از زبان و به ‌خدمت‌ گرفتن ذخایر زبانی مردم برای مقامات عالی‌رتبه یک کشور از اهمیتی فوق‌العاده برخوردار است. مثلا وضعیتی را در نظر بگیرید که یک رئیس دولت در آن بنا دارد از ارزش‌های عام حاکم بر سیاست‌های دولت خود صحبت کند. در چنین وضعیتی اگر جلسه سخنرانی خاصی که بناست این ارزش‌ها و ترجیحات از طریق آن به مخاطبان منتقل شود به شکلی روان و با ارائه متنی که به ‌درستی سازمان داده شده است، باشد و ضمن استفاده از ذخایر دانش زبانی مردم برگزار شود، اولا ارتباط مناسبی میان مخاطبان با موضوعات ارائه شده در آن جلسه برقرار می‌شود؛ در ثانی مخاطبان فرصت می‌کنند درباره آنچه شنیده‌اند فکر کرده و به شکل معناداری نسبت خودشان با آن را مشخص کنند؛ ثالثا و مهم‌تر از همه، حاضران در این جلسه فرضی و کسانی که بعدتر ممکن است آن را بشنوند با نگاهی احترام‌آمیز به شخص و شخصیت حقوقی آن رئیس دولت نگاه می‌کنند. این مورد سوم در افراد حاضر احساس احترامی را ایجاد می‌کند که وقتی یکی از عزیزان ما در مقابل گروهی از افراد دیگر به شکل شایسته‌ای عمل کرده یا صحبت کرده باشد، این احساس احترام در نگاه مخاطبان ایجاد عزت، غرور، امید و همدلی می‌کند. اهمیت اجتماعی توجه‌ کردن به این موضوع وقتی درباره مقامات عالی‌رتبه کشور صحبت می‌کنیم بسیار بیش از اینهاست، چرا که ایشان نه‌تنها از شخصیت حقوقی ویژه‌ای به نام دولت برخوردار هستند، بلکه ظرفیت‌ها، توانایی‌ها و استعدادهای مردمی که به آن تعلق دارند، نمایندگی می‌کنند. 

* دولت، زبان و مسأله دولت‌های دیگر

اگر به بحثی که درباره معنای دولت به ‌عنوان یک نظام حقیقت در بخش ابتدایی این یادداشت آوردم بازگردیم، آنگاه تصدیق خواهید کرد که نحوه به‌ کار بردن زبان توسط مقامات عالی‌رتبه کشور در ارتباط با دولت‌های دیگر از اهمیتی فوق‌العاده برخوردار است. از این منظر مقامات دولتی و در رأس آنها رئیس دولت، شخصیتی حقیقی نیست. یعنی آنچه در دنیا می‌گوید را به‌حساب شخصیت حقیقی او نمی‌گذارند، بلکه او را به ‌عنوان نماینده یا ویترین دولت به‌ حساب می‌آورند. در این معنا شیوه به ‌کار بستن زبان برای مقامات عالی دولت از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. تسلط مقامات عالی‌‌رتبه دولت بر زبان در ارتباط با دولت‌های خارجی از چند جهت قابل‌ توجه است. یکی از این جهات را پیش‌تر وقتی درباره اهمیتی که نوع استفاده‌ کردن از زبان در انتقال معانی دارد مورد بررسی قرار دادیم. 

نباید این نکته را از نظر دور داشته باشیم که وقتی صحبت از رئیس دولت در میان باشد، زبان و شیوه‌های به ‌کار بردن آن یکی از ابزارهای دیپلماسی عمومی نیز به‌ حساب می‌آید. تکنیک‌های خاص سخنرانی، استفاده از لحن، تأکید بر بخش‌هایی از جملات و عبارات و استفاده بهینه از کلمات گاه نقش بسیار موثری در انتقال پیام دولت‌ها به یکدیگر دارد. اهمیت این موضوع بویژه وقتی صحبت از سخنرانی در مجامع بین‌المللی یا در مذاکرات چندجانبه میان رؤسای دولت‌ها در میان باشد چندین بار بیشتر از موقعیتی است که درباره کاربردها و کارکردهای داخلی استفاده ‌کردن از زبان آورده بودیم. وقتی صحبت از مراودات خارجی و حضور رؤسای دولت در مجامع بین‌المللی در میان باشد وجه دیگری از اهمیت موضوع استفاده از زبان مطرح می‌شود: احترام جهانی نسبت به دولت و مردمی که رئیس دولت آنها را نمایندگی می‌کند.

 موضوع شیوه‌های به‌ کار بردن زبان در محیط بین‌الملل توسط رؤسای دولت از یک‌ جهت دیگر نیز باید مورد توجه قرار بگیرد. در نظر داشته باشید که وقتی کسی با مردمانش به زبان رسمی یا ملی مردمان خود صحبت می‌کند این گفت‌وگو در بستر دانش مشترک زبانی و فهمی نیندیشیده از موضوعات مربوط به موضوع گفت‌وگو اتفاق می‌افتد. یعنی از جهات زیادی آنچه شخص می‌گوید و چیزهایی که به‌ خاطر استفاده نادرست از زبان به بیان در نمی‌آورد با کمک زمینه مشترک زبانی میان او و مخاطبانش پر می‌شود. از این‌ جهت ممکن است مخاطبان شخص در برخی موارد حتی آن چیزی را که گوینده نتوانسته به شکل مناسبی بیان کند به فهم در بیاورند. این موضوع در محیط بین‌الملل تا حد بسیار زیادی متفاوت است بویژه که در مراودات جهانی یا در جریان حضور رؤسای دولت‌ها در مجامع بین‌المللی شیوه انتقال معنا بسیار مهم است. موضوع گفت‌وگو در محیط بین‌الملل منافع دولت‌ها، نزدیکی‌ها یا اختلاف ‌نظر طرفین و انتقال پیام روشن نمایندگان دولت است. این مساله در غیاب یک زمینه تاریخی و زبانی مشترک می‌تواند شرایط بغرنجی را برای پیشبرد منافع دولتی که شخص نمایندگی آن را برعهده دارد ایجاد کند. همچنین نباید از نظر دور داشت که ایجاد احساس اعتماد و احترام در میان دولت‌ها و مردم در کشورهای مختلف به‌سادگی از طریق به ‌کار بردن شایسته زبان می‌تواند اتفاق بیفتد.

* زبان و شیوه‌های به‌ کار بردن آن توسط آقای رئیس‌جمهور

مسائل مربوط به شیوه‌های مناسب به‌ کار بردن زبان در دولت دکتر مسعود پزشکیان کم‌کم در حال تبدیل‌شدن به موضوعی قابل‌ توجه است؛ موضوعی که به نظر می‌رسد مشاوران، اعضای تیم تشریفات و نزدیکان آقای رئیس‌جمهور باید آن را جدی بگیرند. این معضلی است که از نخستین روزهای کاندیداتوری آقای دکتر پزشکیان می‌شد آن را تشخیص داد؛ مساله‌ای که به نظر می‌رسد به‌رغم گذشت زمان قابل‌ توجهی از دوران حضور جدی‌تر رئیس دولت چهاردهم در عرصه سیاست ملی، ضرورت تلاش برای حل‌کردن آن در میان اطرافیان ایشان احساس نشده است. از روزهای مناظره‌های انتخاباتی تا امروز ما به‌ کرات سردرگمی دکتر پزشکیان در مواجهه با متونی که از پیش برای ایشان آماده شده را در کنار کلافگی ناشی از عدم توانایی برای قرائت‌ کردن متونی که در اختیار ایشان قرار می‌دهند شاهد بوده‌ایم؛ سردرگمی و کلافگی آزاردهنده‌ای که در برخی موارد انتقال معانی پیش‌بینی‌ شده برای مطرح شدن در موقعیت‌های مختلف را با چالش‌هایی جدی مواجه کرده است. این موضوع وقتی از اهمیت ویژ‌ه‌ای برخوردار می‌شود که می‌بینیم ایشان به ‌وضوح کلافگی و سردرگمی مورد نظر ما را در مقابل مخاطبان‌شان به نمایش در می‌آورند. این سردرگمی و کلافگی ناشی از آن از چند جهت موقعیت مسعود پزشکیان به ‌عنوان رئیس جمهوری اسلامی ایران را با مخاطره روبه‌رو می‌کند. اولا این احساس را در مخاطب ایجاد می‌کند که کسانی در پشت پرده دولت هدایت و راهبری فکری آن را برعهده دارند؛ افرادی که به چیزهایی بیشتر از حد توان‌شناختی آقای رئیس‌جمهور فکر می‌کنند. گروهی پنهان که انگار حتی موضوعات موردنظر خودشان را نیز نتوانسته‌اند برای رئیس جمهور به شکل مفهومی تبیین کرده و او را با آنها آشنا یا همراه کنند. این موضوع از این‌ جهت اهمیت دارد که این فکر را به ذهن مخاطبان القا می‌کند که کسانی به جز آقای رئیس‌جمهور صاحبان یا راهبران فکری دولت هستند و آقای رئیس‌جمهور شخصاً هیچ ارتباط معناداری با آنچه ایشان در ذهن خود می‌پرورانند برقرار نکرده است. این مساله و سردرگمی و کلافگی متعاقب آن در رفتار آقای رئیس‌جمهور، شخصیت حقوقی ایشان و احترامی را که باید متعاقب حضور ایشان در این جایگاه حقوقی خاص از طریق گفت‌وگو با مخاطبان ایجاد شود با چالش‌هایی قابل ‌توجه مواجه می‌کند. از این‌ جهت باید این نکته را متذکر شد که اگر چه ساده‌زیستی یا رفتار عاری از تکلف یک مقام دولتی از نظر عموم مردم قابل‌احترام است و هر چند تجمل‌گرایی در رفتار و گفتار سیاستمداران پسندیده نیست اما عدم رعایت شؤون مربوط به ریاست دولت در گفتار و رفتار آقای رئیس‌جمهور جدیت و احترامی را که قرار گرفتن ایشان در مقام ریاست دولت باید در محیط داخلی و بین‌المللی برای این جایگاه ایجاد کند به مخاطره می‌اندازد؛ بنابراین لازم است مشاوران آقای دکتر پزشکیان اولا تنظیم متون کوتاه، صریح و متناسب با ذخایر زبانی ایشان را در دستور کار قرار دهند و ثانیا فرصت لازم برای مطالعه متون و درونی کردن معانی آنها را برای رئیس دولت چهاردهم فراهم کنند.

پژوهشگر اندیشه‌های سیاسی *