اشکان صدیق: هوش مصنوعی و کاربردهای آن در عرصه‌های مختلف اجتماعی و حکمرانی، یکی از مسائل جدیدی است که اگر به صورت جدی برای پیشرفت در این حوزه و مدیریت آن برنامه‌ریزی نکنیم، در آینده‌ای نه‌چندان دور دچار وابستگی در این حوزه خواهیم شد. به جرات می‌توان ادعا کرد در سال‌های پیش رو هر کشوری که در زمینه هوش مصنوعی پیشرو باشد، می‌تواند در عرصه پیشرفت و تکنولوژی نیز جزو کشورهای پیشرو باشد. رهبر معظم انقلاب در چند سخنرانی اخیرشان با تاکید بر این علم نوظهور، از لزوم ورود جدی کشور به این حوزه فرمودند. یکی از هشدارهای معظم‌له در این زمینه تشکیل آژانسی مشابه آژانس انرژی اتمی برای کنترل سایر کشورها و جلوگیری از پیشرفت آنها در این زمینه بود. ایشان در این باره فرمودند: «این فناوری لایه‌های عمیقی دارد که باید بر آن لایه‌ها مسلط شد؛ آن لایه‌ها دست دیگران است. اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوع این فناوری هوش مصنوعی را تأمین کنید، فردا اینها یک ایستگاهی مثل آژانس اتمی درست می‌کنند برای هوش مصنوعی - که الان دارند مقدماتش را فراهم می‌کنند - که اگر چنانچه به آن ایستگاه رسیدید، باید اجازه بگیرید که در فلان بخش از هوش مصنوعی استفاده کنید، در فلان بخشِ دیگر حق ندارید استفاده کنید! این‌جوری است؛ زرنگ‌های دنیا، فرصت‌طلب‌ها و قدرت‌طلب‌های دنیا دنبال این چیزها هستند. یک آژانس هوش مصنوعی هم به وجود می‌آید، آن‌وقت اجازه نمی‌دهند که شما از این منطقه عبور کنید. خودتان باید برسید به فناوری‌های عمیق و ژرف این مساله و لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی را باید در کشور دنبال کنید». «وطن امروز» درباره این موضوع با دکتر حامد فخری‌زاده، فرزند شهید محسن فخری‌زاده که در حوزه هوش مصنوعی دارای تجربه و تخصص است گفت‌وگو کرد.

***

* آقای دکتر فخری‌زاده! رهبر معظم انقلاب در چند سخنرانی اخیرشان تاکیدات قابل توجهی بر مساله هوش مصنوعی داشتند. به نظر شما علت تاکید زیاد معظم‌له بر این علم نوظهور چیست؟ 

اشاره و تذکر مقام معظم رهبری به این موضوع مثل هزاران موضوع دیگر حاکی از اشراف عجیب ایشان به مسائل و نگاه آینده‌نگرانه ایشان به فرصت‌ها و چالش‌های پیش روی کشور است. مقوله هوش مصنوعی با سرعت خیلی عجیبی در حال توسعه است. بزودی هم مقوله هوش مصنوعی و هم حوزه علوم ‌شناختی تمام جریان حکمرانی را در دنیا در دست خواهد گرفت. به عبارتی تمام موضوعات در دنیا بزودی تحت سلطه هوش مصنوعی قرار خواهد گرفت. من اگر بخواهم خیلی ساده‌اش را خدمت شما عرض کنم، ترکیب هوش مصنوعی و رباتیک می‌شود ماشین‌های هوشمند و ترکیب هوش مصنوعی با رباتیک و ژنتیک می‌شود موجودی شبیه انسان. ما الان در حوزه هوش مصنوعی با پدیده ماشین‌های خودآموز، ماشین‌های خود‌یادگیرنده و ماشین‌های تجربه‌پذیر مواجه هستیم. یعنی ماشین‌هایی که نیاز نیست همه چیز را یادشان بدهیم. مثل یک بچه آدم بدیهیات و ابتدائیات را یادش می‌دهیم، بعد خودش می‌رود تجربه می‌کند و یاد می‌گیرد و بزرگ می‌شود و خودش می‌فهمد. خب! اگر ایران در این حوزه نتواند تولید دانش بومی بکند و خودش را توسعه بدهد در نتیجه تبدیل به یک کشور مصرف‌کننده می‌شود و مصرف‌کنندگی در این حوزه بسیار بسیار خطرناک است.

* اگر امکان دارد بفرمایید این خطر جدی‌ای که نسبت به آن هشدار می‌دهید دقیقا چیست و چرا اینقدر جدی است؟ 

حوزه هوش مصنوعی بر دیتا‌ست‌ها و دیتابیس‌ها سوار است، وقتی شما نتوانید ابزارهای هوش مصنوعی را توسعه بدهید و ابزارهای بومی تولید کنید و بر هوش مصنوعی بومی خودتان سوار باشید، برای اینکه شاید در آینده بسیار نزدیک از خیلی از تکنولوژی‌ها و دانش‌ها بخواهید استفاده بکنید باید از ابزارها و دانش‌های هوش مصنوعی فردی استفاده بکنید. حال چگونه باید از آنها استفاده کنید؟ باید دیتا‌ست‌ها و دیتابیس‌هایت را در اختیار آن ابزارهای هوش مصنوعی قرار بدهی تا آنها به شما خدمات و خروجی بدهند و این آنجایی است که دیگر ارزشمندترین داده‌ها و ارزشمندترین اطلاعاتت را از دست داده‌ای. چاره‌ای هم‌ نداشتی، برای اینکه باید می‌دادی تا بتوانی از ابزارهای هوش مصنوعی استفاده کنی و با دنیا همگام باشی.

* وضعیت فعلی کشور ما در زمینه هوش مصنوعی به چه شکل است و چقدر در دنیا در این زمینه حرف برای گفتن داریم؟ 

من این موضوع را با علم عرض می‌کنم. با توجه به اینکه مدت زیادی است با نخبگان و جوانان دهه هفتادی، دهه هشتادی و دهه شصتی این حوزه کار نزدیک دارم می‌کنم و با توجه به حوزه فعالیت خودمان، مدت زیادی است صبح تا شب درگیر این موضوع هستم. در حوزه دانشی و در حوزه تخصصی به جرأت می‌توانم بگویم ما شانه به شانه و تنه به تنه برترین کشورهای دنیا داریم پیش می‌رویم. بعضا می‌بینم این جوان‌های دهه هفتادی مسائلی را حل می‌کنند که بزرگ‌ترین کمپانی‌ها راه‌حلی برایش نداشتند و برای خود ما اتفاق افتاده که کمپانی‌های بزرگ آمریکایی بعد از اینکه سوالی از آنها کردیم و راه‌حلی نداشتند و ما راه‌حل آن را رفتیم پیدا کردیم و انجامش دادیم، چند ایمیل به ما زدند و از ما راه‌حل را خواستند. یعنی اینقدر برای‌شان مهم بوده این راه‌حل. البته سخت‌افزارهای این حوزه مثل خیلی از حوزه‌های دیگر در انحصار چند شرکت حتی نه چند کشور است. مثل حوزه پزشکی، نانو و نجوم، در خیلی از حوزه‌های دیگر هم در واقع چنین انحصاری در سخت‌افزار وجود دارد ولی ایران در تمام حوزه‌ها جزو 10 کشور برتر دنیاست. در خیلی از حوزه‌های پزشکی سخت افزار را تولید نمی‌کنیم، ماشین‌آلات را تولید نمی‌کنیم، ابزار‌آلات را تولید نمی‌کنیم اما به لحاظ دانشی، تخصص، خلاقیت و نوآوری جزو کشورهای برتر دنیا هستیم. این حوزه هم دقیقا به همین شکل است. در حوزه سخت‌افزار واقعا انحصار در اختیار چند شرکت خاص در کل دنیا است ولی در حوزه‌های دانشی و تخصصی و خلاقیت ایران در حال حاضر تنه به تنه ابرقدرت‌های این حوزه پیش می‌رود. اینکه می‌گویم در حال حاضر به این دلیل است که رشد و توسعه هوش مصنوعی در دنیا آنقدر با سرعت بالا دارد اتفاق می‌افتد که اگر واقعا به داد این حوزه نرسیم در کوتاه‌زمانی عقب می‌مانیم و این عقب‌ماندگی ناگزیر کشور را به سمت مصرف‌کنندگی می‌برد. یعنی اینطور نیست که شما در این حوزه بگویید حالا اگر عقب ماندم 5 سال دیگر جبران می‌کنم. آن موقع دیگر فرصتی برای جبران نیست. ناگزیر شما باید بروید به سمت مصرف‌کنندگی.

الان می‌توانیم خالق باشیم، الان می‌توانیم آینده‌نگار باشیم نه حتی آینده‌نگر. الان می‌توانیم آینده‌نگاری کنیم و در این حوزه و خیلی از حوزه‌ها خالق باشیم و اگر به داد آن نرسیم لاجرم باید برویم به سمت مصرف‌کنندگی.

* رهبر انقلاب در سخنرانی اخیرشان فرمودند باید در لایه‌های عمیق‌تر هوش مصنوعی ورود کنیم، چرا که در سال‌های آینده اگر نتوانیم به سطح خوبی از مساله هوش مصنوعی برسیم، غربی‌ها ممکن است آژانسی مثل آژانس انرژی اتمی درست کنند و دیگر اصلا به ما اجازه ورود جدی به این حوزه را ندهند. نظر شما نسبت به این موضوع چیست؟

بله! غربی‌ها از همین الان شروع کرده‌اند. این موضوع آنقدر در سطح دنیا حائز اهمیت است که از همین الان زمزمه‌های آن هست و این هوشمندی عجیب و غریب حضرت آقا و به روز بودن ایشان است که نسبت به این موضوع هشدار دادند. یک آژانسی مثل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ایجاد می‌شود و معاهده‌های خاصی می‌گذارد، استفاده از سخت‌افزارها را محدود می‌کند، توسعه دانش را در این حوزه محدود می‌کند و خروجی‌اش این می‌شود که 5 کشور، 10 کشور بمب اتم دارند اما تو حق نداری در حوزه هسته‌ای حتی کار پزشکی بکنی، تو حق نداری در حوزه هسته‌ای حتی کار تکنولوژیک بکنی، در حوزه انرژی کار بکنی. اصلا تو اجازه نداری در موردش حرف بزنی. دقیقا در حوزه هوش مصنوعی هم همین اتفاق خواهد افتاد چرا که می‌دانند آینده دنیا در دستان هوش مصنوعی و البته علوم ‌شناختی خواهد بود. شاید مهم‌ترین دلیلی که شهید فخری‌زاده در این زمینه‌ گام برمی‌داشت همین بود. من این را با علم خدمت شما عرض می‌کنم، البته سردار فرجی هم در یکی از برنامه‌هایی که در سومین سالگرد شهادت دکتر فخری‌زاده برگزار شد در برنامه ثریا به این نکته اشاره کرد که شهید فخری‌زاده از 15 سال قبل به موضوع هوش مصنوعی و علوم‌ شناختی ورود کرد. آن موقعی که در دنیا اصلا این موضوعات، مگر در لایه‌های بسیار بسیار بالای حاکمیتی اساسا مطرح نبود.

* ما در عرصه نظامی به هر حال هوش مصنوعی را تا حدی این روزها داریم کاربردش را می‌بینیم. مثلا در زمینه پهپاد و موشک‌های هدایت‌شونده قابل مشاهده است ولی سوال این است که هوش مصنوعی در عرصه‌های مختلف حکمرانی مثل اقتصاد چه استفاده‌ای می‌تواند داشته باشد؟ 

اتفاقا ورود هوش مصنوعی برای مثال در اقتصاد خیلی قدیمی است، یعنی سیستم‌های بی‌آی و سیستم‌های هوشمند مدیریت مالی و اینها خیلی قدیمی هستند. یعنی شاید بیش از 10 سال پیش این موضوعات مطرح بود منتها الان دیگر اینها خیلی هوشمندتر شدند. قبلا صرفا تحلیل می‌کردند الان صرفا تحلیل نمی‌کنند بلکه تصمیم‌گیری هم می‌کنند. همین حوزه را شما تسری بدهید به تمام موضوعات. چه در حوزه اقتصاد، چه در حوزه صنعت، مثلا هوشمندسازی در حوزه صنعت. ربات‌های هوشمندی هستند که در واقع کارها را خودشان نه از طریق برنامه‌ریزی، بلکه از طریق تشخیص خودشان انجام می‌دهند. من خاطرم هست که اوباما مدیرعامل 4 شرکت پیشرو در حوزه هوش مصنوعی یعنی مایکروسافت، گوگل، تسلا و یک شرکت دیگر را که اسمش فاش نشده، صدا کرده و جلسه مفصلی شخصا و بدون حضور تشریفات با این شرکت‌ها در حوزه هوش مصنوعی گذاشت. می‌خواهم بگویم تا این اندازه هوش مصنوعی در حوزه حکمرانی در دنیا دارد نقش بازی می‌کند و خود ما هم خیلی چیزهایش را شاید همینجوری اتفاقی شنیده باشیم. ابزارهایی مثل چت جی‌پی‌تی و... دیگر خیلی بازیچه شده یعنی بچه‌های دبستانی و اینها الان از آن سوال می‌کنند و او با استفاده از هوش مصنوعی پاسخ می‌دهد. یعنی دیگر تبدیل شده به ابزار دم‌دستی. هوش مصنوعی حجم اطلاعات بسیار بالایی را شروع می‌کند به جمع کردن. در واقع شاید بتوان گفت مهم‌ترین موضوع در حوزه هوش مصنوعی فارغ از بحث سخت‌افزار و دانش و خلاقیت و نوآوری دیتا‌ست‌ها و دیتابیس‌هایی است که وجود دارد و آنها چون می‌دانند در آینده حکمرانی باید نقش‌آفرین باشند از الان شروع کردند به جمع‌آوری اطلاعات که این جمع‌آوری اطلاعات تبدیل به یک دیتاست‌های بزرگی می‌شود و این دیتا‌ست‌ها در علم ژنتیک، در علم نانو، بعدا که هوش مصنوعی بیاید در این عرصه‌ها ورود بکند، آن موقع دیگر این اطلاعات خیلی نقش‌آفرین خواهد شد.