علی وحیدزاده: از سال 1360، هشتم شهریور در تاریخ ایران به یکی از متفاوت‌ترین و خاص‌ترین روزها بدل شده است؛ روزی که با توطئه دشمنان و عوامل نفوذی، جمهوری اسلامی شهیدان محمدعلی رجایی و محمدجواد باهنر را از دست داد و به همین دلیل در تقویم کشور ۸ شهریور روز مبارزه با تروریسم نامگذاری شده است.

طی 4 دهه گذشته فیلم‌های داستانی و مستندی پیرامون انفجار دفتر نخست وزیری تولید شده است، البته تعداد آثار تولیدی در مقایسه با 8 هزار فیلم اکران شده از دهه 60 تاکنون بسیار ناچیز است اما همان‌ها هم صرفا به بازنمایی روز واقعه پرداخته‌اند و عملا اشاره چندان مستقیمی به شخصیت این شهیدان بزرگوار نشده، درواقع در ژانر  بیوگرافی یا پرتره‌نگاری  پیرامون این ۲ شهید جلیل‌القدر اثری ساخته نشده است، آن هم در شرایطی که یکی از جذاب‌ترین و پرمخاطب‌ترین ژانر‌های سینمای دنیا به این ‌گونه اختصاص دارد و عملا می‌توان گفت ژانر بیوگرافی در سینما به یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌ها برای پرداخت و بیان منویات بدل شده و این در حالی است که سینمای کشور ما از این ظرفیت مهم به‌رغم وجود سوژه‌های بی‌نظیر و خاص بی‌بهره مانده و هیچ استفاده خاصی از ظرفیت سینما برای تبیین و تشریح واقعیت نکرده است.

بر این اساس می‌توان گفت عملا دست سینمای ایران چه در حوزه مستند و چه داستانی بسیار خالی‌تر از آنچه تصور می‌شود است.

البته در این بین فیلمسازانی چون محمدحسین مهدویان، امیرعباس ربیعی و حسین دارابی با زوایای دید متفاوت به روایتگری دهه 60 پرداخته‌اند. روزهای ملتهب اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60 شمسی و همچنین ترور شخصیت‌های مهم سیاسی همواره برای دغدغه‌مندان ایران اهمیت دارد؛ با این حال، جای پرداختن وسیع به جزئیات این دوره تاریخی و شخصیت‌های خاص و مهم هنوز در سینمای ایران خالی است.

انتظار می‌رفت در ۳ سال گذشته با توجه به رویکرد دولت سیزدهم بویژه سازمان سینمایی، شاهد پر شدن این خلأ باشیم اما متاسفانه در حالی چهل‌وسومین سالگرد انفجار دفتر نخست‌وزیری را سپری می‌کنیم که همچنان سبد سینمای ایران از معرفی و تبیین شخصیت شهیدان رجایی و باهنر خالی است و در این میان می‌توان به جرأت اذعان کرد برخلاف رویه‌های مرسوم این تئاتر بوده که 3-2 نمایش درباره شهید رجایی روی صحنه برده است. خلأ مورد اشاره بهانه‌ای شد تا مروری گذرا داشته باشیم بر فیلم‌های پرتره از شخصیت‌های سیاسی که در سینمای جهان ساخته شده است.

***

* جی‌اف‌کی

«جی‌اف‌کی» عواقب پس از ترور کندی را به تصویر می‌کشد و ناامیدی دولت برای یافتن حقیقت را برجسته می‌کند. کوین کاستنر نقش جیم گاریسون، دادستان ناحیه نیواورلئان را بازی می‌کند که احتمال یک توطئه ترور را بررسی می‌کند که فراتر از اقدامات لی هاروی اسوالد است. این فیلم گاهی اوقات حقایق را غیرشفاف می‌کند که این خود تا حدی بر اساس کتاب مورد مناقشه جیم گاریسون در زندگی واقعی (در مسیر ترورها) است اما فیلم به اندازه کافی هیاهویی را که کل چشم‌انداز سیاسی آمریکا را در پی این رویداد گرفتار کرده بود، برجسته می‌کند. فیلم حتی با وجود طولانی بودن خود، با ریتم تند دیوانه‌کننده و انرژی بالا، توانست مخاطبان را مجذوب خود کند.

* شب بخیر و موفق باشید

این فیلم چشم‌انداز ضدکمونیستی آمریکای دهه 1950 و تصاویر سیاه و سفید خیره‌کننده‌ای را به نمایش می‌گذارد. فیلم تلاش شجاعانه دیوید استراثایرن را برای ایستادگی در مقابل روش‌های تهاجمی و غیرقانونی سناتور جوزف مک‌کارتی برای ریشه‌کن کردن کمونیست‌ها در آمریکا به تصویر می‌کشد.جورج کلونی (نویسنده، کارگردان و بازیگر) با این فیلم که به صورت سیاه و سفید و حتی با استفاده از تکه‌‌فیلم‌های آرشیوی از شنیده‌های آن زمان ساخته شده بود، یک درس مهم و سرگرم‌کننده را ارائه می‌دهد. این فیلم نامزد ۶ جایزه اسکار از جمله بهترین فیلم و بهترین بازیگر نقش اول مرد برای اجرای عالی استراثایرن شد.

* تاریک‌ترین ساعت

این فیلم به کارگردانی جو رایت و نویسندگی آنتونی مک کارتن، درامی جنگی و روایتگر انتصاب وینستون چرچیل به نخست‌وزیری بریتانیا در سال ۱۹۴۰ در خلال اوج جنگ دوم جهانی و دست‌درازی هیتلر به اروپای غربی است. فیلم با شمارش روزهای ماه مه، حوادث و اتفاقات ناگوار آن روزها را نشان داده و برای روایت خود از شخصیت‌های اصلی ماجرای جنگ دوم جهانی چون وزیر دفاع (ساموئل وست)، پادشاه انگلستان (بن مندلسون) و همسر چرچیل (کریستین اسکات تامس) و برخی شخصیت‌های فرعی مانند دستیار چرچیل یعنی خانم لیتون (لی‌لی جیمز)  برای کمک به جذابیت داستان استفاده کرده است. فیلم «تاریک‌ترین ساعت» پس از نمایش، انبوهی از نظر مثبت منتقدان را برای بازی «گری اولدمن» به همراه داشت و بسیاری آن را بهترین بازی دوران حرفه‌ای او دانسته‌اند. اولدمن نامزد و برنده جوایز بسیاری شد که از بین آنها می‌توان به جایزه گلدن‌گلوب برای نقش اول مرد و همچنین نامزدی اسکار برای همین رشته اشاره کرد.  همچنین فیلم در ۶ رشته نامزد دریافت جایزه اسکار از جمله بهترین فیلم و بهترین فیلمبرداری شد و توانست در سایت Rotten Tomatoes به امتیاز ۸۵ از ۱۰۰ دست یابد.

* مالکوم ایکس

در تاریخ سینما شاهکار‌هایی بوده‌اند که بنا به دلایلی از دید مردم دور مانده‌اند و فیلم‌هایی قدرنادیده محسوب می‌شوند. فیلم «مالکوم ایکس» دقیقا از همین دسته فیلم‌هاست. «مالکوم ایکس» فیلمی است که سال‌های سال از زمان خودش جلو‌تر بود و شاید در این لحظه، فهم بهتری نسبت به آن وجود داشته باشد. خصوصا «مالکوم ایکس» برای جامعه ما فیلمی مهم و ضروری محسوب می‌شود.

«مالکوم ایکس» فیلمی متفاوت و خاص از هالیوود است که در دهه ۹۰ میلادی ساخته و اکران شد؛ دهه‌ای که بدون شک یکی از بهترین دوره‌های تاریخ سینما و البته یکی از متنوع‌ترین دوره‌های سینمایی محسوب می‌شود. شاید همین نکته برای تماشای این فیلم کافی باشد که بدانید ۲۴ سال پیش، مارتین اسکورسیزی، کارگردان مطرح سینمای جهان و راجر ایبرت از جمله منتقدان سرشناس آمریکا  لیست ۱۰ فیلم برتر و فوق‌العاده دهه ۹۰ میلادی را منتشر کردند و فیلم «مالکوم ایکس» تنها فیلم مشترک در لیست بهترین‌های آنها بود.

* فراست/ نیکسون 

«فراست/ نیکسون» که از نمایشنامه‌ای به همین نام در سال 2006 اقتباس شده بود، به طرز ماهرانه‌ای توسط فیلمساز کهنه‌کار، ران هاوارد، به تصویر کشیده شد تا  ارتباط صمیمی خود با تئاتر را حفظ کند ولی هرگز محدود به  منبع اصلی خود نمی‌شد. فیلم داستان پشت صحنه مصاحبه‌های فراست و نیکسون را در سال 1977 پس از رسوایی واترگیت و استعفای رئیس‌جمهور وقت نیکسون دنبال می‌کند.

این فیلم با تحسین گسترده منتقدان روبه‌رو شد و بیشتر تمجیدها در رابطه با گرایش فیلم به سمت درامی انسانی بود که با بازی‌های قدرتمند مایکل شین و فرانک لانگلا به زیبایی جان گرفت. این فیلم نامزد 5 جایزه اسکار و 5 گلدن‌گلوب شد و به عنوان یکی از بهترین فیلم‌های زندگینامه‌ای قرن حاضر شناخته می‌شود.

* گاندی

این فیلم که داستان مقاومت مسالمت‌آمیز مهاتما گاندی در برابر سلطه بریتانیا در هند را روایت می‌کند، ممکن است ارتباط چندانی با یک فیلم آمریکایی در زمان جنگ مانند اوپنهایمر نداشته باشد اما به عنوان یک فیلم بیوگرافی سیاسی، کمتر فیلمی در تاریخ سینما هست که با آن برابری کند. این فیلم با بازی سر بن کینگزلی در نقش گاندی، به تعهد گاندی برای استفاده از روش‌های غیرخشونت‌آمیز برای تحت فشار قرار دادن بریتانیا برای آزادی کشورش می‌پردازد.

این فیلم عمیقاً قدرتمند است و بازی کینگزلی یکی از بهترین آثاری است که سینما تا به حال به خود دیده است. جایزه اسکاری که بن کینگزلی برای بازی خود برد تنها یکی از 8 جایزه‌ای بود که فیلم از 11 نامزدی دریافت کرد. این فیلم یکی قاطع‌ترین و مشهورترین فیلم‌های دهه 1980 است.

* لینکلن

آبراهام لینکلن یکی از مشهورترین شخصیت‌های سیاسی تاریخ است و اغلب از او به عنوان بزرگ‌ترین رئیس‌جمهور آمریکا یاد می‌شود. به این ترتیب، ترسیم زندگی و حرفه شگفت‌انگیز او در ۱۵۰ دقیقه فیلم ممکن است کاری غیرممکن باشد اما با ترکیب غیرقابل حذف استیون اسپیلبرگ و دنیل دی لوئیس، فیلم «لینکلن» مطمئنا اثری موفقیت‌آمیز بود.

این فیلم تحسین‌برانگیز، تلاش‌های جانکاه و ناامیدی‌‌های پایان‌ناپذیری را که لینکلن برای از بین بردن برده‌داری در ایالات متحده متحمل می‌شود، در حالی که جنگ داخلی ادامه دارد، به نمایش می‌گذارد. جای تعجب نیست که این یک موفقیت در فصل جوایز بود و این فیلم 2 جایزه اسکار را از 12 نامزدی دریافت کرد.

آنچه مشخص است با توجه به آنچه پیش‌تر بدان اشاره شد، فیلم‌های ژانر بیوگرافی به یکی از مهم‌ترین و البته پرمخاطب‌ترین فیلم‌های جهان بدل شده‌اند و سینمای آمریکا بویژه هالیوود آثار بسیار شاخصی را در این ژانر تولید و اکران کرده است. به همین جهت ضروری است سینمای ایران نیز در این حوزه ورودی جدی داشته باشد و با توجه به وجود شخصیت‌های مهم و تاثیرگذاری چون شهیدان رجایی و باهنر، جدا از ساخت فیلم‌هایی با محوریت ترور و انفجار دفتر نخست‌وزیری، به معرفی این شخصیت‌ها و تبیین آنها نیز بپردازد.