کد خبر: 290805تاریخ: 1403/6/11 00:00
«وطن امروز» گزارش می‌دهد: عملکرد پدافند هوایی ایران از رصد تا انهدام هدف چگونه است؟
رادار شکار
گروه سیاسی: فرمانده پدافند هوایی ارتش جمعه گذشته در سخنان پیش از خطبه‌های نماز جمعه تهران که به مناسبت روز پدافند هوایی (دهم شهریور) ایراد شد، اطلاعات جالبی درباره وضعیت پدافند هوایی کشورمان داد. سخنان امیر صباحی‌فرد بازتاب‌هایی نیز در برخی رسانه‌های فارسی‌زبان فرامرزی چون اینترنشنال داشت. وی در بخشی از سخنانش به نکته مهمی اشاره کرد و گفت: «نیروی پدافند هوایی در بالاترین سطح آمادگی و قدرت رزمی قرار دارد. ما با کار جهادی در طراحی و تولید سامانه‌ها و تجهیزات موشکی، رادارها و حساسه‌های دارای تشعشع و بدون تشعشع، پهپادها و سایر تجهیزات به خودکفایی رسیده‌ایم و نیاز خود را طراحی و تولید می‌کنیم و هر پرنده رادارگریز دشمن را از فرسنگ‌ها دورتر کشف و رصد می‌کنیم. پدافند هوایی برای تامین نیازهای خود از جمله سامانه‌های موشکی و راداری به هیچ کشوری وابسته نیست، در تولید سامانه‌های هیبریدی هم به خودکفایی رسیده‌ایم».
امیر صباحی‌فرد همچنین به توجه و عنایت مقام معظم رهبری درباره پدافند هوایی پرداخت و گفت: «رهبر معظم انقلاب در سال‌های اخیر بیش از ۶۰۰ بار به جایگاه پدافند هوایی به عنوان خط مقدم دفاعی کشور در برابر تهدیدات هوافضای دشمن اشاره کرده‌اند و این نیرو را خط مقدم حفاظت از موجودیت و آبروی کشور دانسته‌اند. ما نیازهای دفاعی خود را در تمام زمینه‌ها با توجه به تهدیدات هوافضایی تولید می‌کنیم. سامانه‌های باور۳۰۳ و ۳۷۳، رادار شهید جلیلوند، رادارهای مراقب و البرز، سامانه‌های طرح سپر و تندر و رسول را طراحی و تولید کرده‌ایم و ۲۴ ساعته و مستمر تهدیدات را رصد می‌کنیم. ما دائما در حال تولید، تعمیر و بهینه‌سازی تجهیزات خود هستیم».
هرچند با توجه به دشمنی دیرینه‌ای که آمریکا و برخی کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای با کشورمان دارند، توجه به پدافند هوایی مساله تازه‌ای نیست اما این روزها که منطقه خاورمیانه در آستانه حمله ایران به اسرائیل در پی خونخواهی شهید اسماعیل هنیه قرار دارد، باید ببینیم پدافند هوایی کشورمان در چه وضعیتی به سر می‌برد و چه امکاناتی در اختیار دارد.
از شلمچه تا خلیج فارس
30 خرداد 1398 خبری در رسانه‌های جهان منتشر شد که در نگاه اول شاید باور کردنی نبود. در آن روز یک فروند پهپاد فوق پیشرفته گلوبال هاوک آمریکایی که ارتفاع پروازی 60 هزار فوت (18 هزار متر) دارد، در تجاوز به حریم هوایی کشورمان روی خلیج فارس، رو‌به‌روی کوه مبارک هرمزگان توسط سامانه پدافند هوایی سوم خرداد نیروی هوافضای سپاه مورد اصابت قرار گرفت و سقوط کرد.
هرچند موشکی که از سامانه پدافندی سپاه شلیک شده بود گلوبال هاوک آمریکایی را سرنگون کرد ولی این پرنده متجاوز توسط شبکه یکپارچه پدافند هوایی ایران رصد شده بود. در همین باره محمد خوش‌قلب، معاون وقت عملیات نیروی پدافند هوایی ارتش در ۱۶ شهریور ۱۳۹۸ با اشاره به اینکه پهپاد آمریکایی از لحظه اول پرواز کاملا تحت رصد شبکه یکپارچه پدافند هوایی ایران بود، گفته بود: «این پهپاد، سامانه شناسایی خود را که به هواپیماها این قابلیت را می‌دهد خودشان را به رادارهای سامانه‌های پدافندی، معرفی کرده و بگویند از چه نوعی هستند، ارتفاع‌شان چقدر است، دوست هستند یا دشمن را خاموش کرده بود. با این حال در طول مسیرش که بیش از 3 ساعت طول کشید تحت رصد و رفتارشناسی بود. در تمام مسیر به آن اخطار داده می‌شد که رفتارش را تصحیح کند و در قالب رفتارهای بین‌المللی قرار دهد اما هیچ توجهی به این اخطارها نکرد».
در دوران جنگ تحمیلی آواکس‌های مستقر در کشور عربستان، بارها برای شناسایی و کسب اطلاعات از وضعیت رزمندگان در خدمت ارتش عراق قرار گرفتند. در آن زمان نه توان شناسایی آواکس‌ها وجود داشت و نه موشک یا سامانه ضدهوایی دیگری موجود بود که بتواند آنها را هدف قرار دهد. گلوبال هاوک آمریکایی نیز قصد داشت نقش آواکس‌های دهه 60 را برای آمریکایی‌ها بازی کند اما این بار ماجرا با سال‌های جنگ تفاوت عمده‌ای داشت. سیستم پدافند هوایی کشورمان آنقدر پیشرفت کرده بود که بتواند از لحظه پرواز، پهپاد فوق‌پیشرفته آمریکایی را کاملا تحت رصد قرار دهد.
دفاع ۳۶۰ درجه‌ای و ۲۴ ساعته
با تاسیس قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص) در اوایل دهه 70، سعی در هماهنگی پدافند هوایی ارتش و سپاه شد. هرچند سال 1398 پدافند هوایی ارتش دوباره مستقل شد اما شبکه یکپارچه پدافند هوایی که سراسر آسمان کشور و کیلومترها دورتر از آن را تحت کنترل و رصد قرار می‌دهد، همچنان به کار خود ادامه داد. بعدها سعی شد در کنار یکپارچگی شبکه پدافند هوایی کشور، در زمینه هوشمند‌سازی آن نیز کار شود. چنانکه اکنون سامانه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی ایران یک شبکه کاملا هوشمند است که از دریافت، کنترل، رهگیری، شناسایی تا مرحله تشخیص سلاح و انهدام را به طور هوشمندانه انجام می‌دهد، این سامانه بسیار مقتدر است و با بیش از یک میلیون و 700 هزار خط برنامه بزرگ‌ترین سامانه نرم‌افزاری کشور به شمار می‌رود.
چنانکه در موضوع پهپاد گلوبال هاوک آمریکایی دیدیم، امکان رصد پرنده‌های دشمن نخستین گام در مسیر مقابله با تهدیدهای هوایی دشمن به شمار می‌رود. در زمان جنگ تحمیلی با گسترش شعله‌های جنگ به نقاط متعدد کشورمان، پدافند هوایی در 500 نقطه کشور مستقر شده بود اما بعد از اتمام دفاع‌مقدس و با پیشرفت جنگ‌افزارها در سراسر جهان و همین طور تغییر ماهیت دشمنان، نیاز بود پدافند هوایی نیز متناسب با نیازها، به‌روزرسانی و تقویت شود.
سال 1377 ایران از «رادار ملی» رونمایی کرد. این رادار در کنار گیرنده‌های دیجیتالی «ناظر 1 و 2» که به سامانه‌های راداری موجود در آن زمان افزوده شدند، ساخته شد. سپس به سرعت مجموعه‌ای از رادارها با قابلیت‌های متفاوت و به‌روزتری رونمایی شدند. رادارهای خانواده کاشف (کاشف یک و2 )، رادار کاوش (که از نخستین رادارهای سه‌بعدی ساخت کشورمان بود)، رادار برد بلند «کیهانی سپهر» که می‌تواند برد بلند 2500 تا 3000 کیلومتری را رصد کند، رادار فتح 14 که قابلیت چرخش 360 درجه‌ای دارد، رادار چشم عقاب (پوشش کامل اطراف ناوشکن‌ها، انتقال اطلاعات اهداف مختلف به سامانه‌های موشکی و توپخانه ناوشکن‌ها، رهگیری و شناسایی اهداف مختلف همچون شناور، هواپیما، بالگرد، پهپاد و موشک کروز) و رادار البرز که سال 1400 رونمایی شد و قابلیت رهگیری و آشکارسازی اهداف برد بلند با سطح مقطع راداری پایین و پنهان‌کار را دارد، از این جمله بودند.
همچنین رادار شهید جلیلوند هم که امیر صباحی‌فرد در سخنانش به آن اشاره کرد، از جمله رادارهای جدید و پیشرفته کشورمان است که توان کشف اهداف در برد متوسط به صورت سه‌بعدی، قابلیت تاکتیکی واکنش سریع، مداومت کاری ۲۴ ساعته، استفاده از روش‌های نوین برای افزایش دقت زاویه‌سنجی و استخراج ارتفاع اهداف، پایداری عملیاتی و چابکی سامانه، قابلیت اتصال به شبکه یکپارچه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی، بهره‌گیری از فناوری نیمه‌هادی و استفاده از امکانات ضدجنگ الکترونیک، جزو ویژگی‌های این سامانه راداری میان‌برد است.
همپوشانی انواع رادارها از جمله برد بلند و متوسط با قابلیت‌های مختلفی که دارند، باعث شده کشورمان حداقل در منطقه خاورمیانه یکی از پیشروترین کشورها در زمینه رصد پرنده‌های مهاجم باشد.
سامانه‌های پدافند ضدهوایی
پس از شناسایی هدف، نوبت به مقابله با آن می‌رسد. در این باره نیز ایران سعی کرده است با قابلیت‌های بومی، سامانه‌های پدافند هوایی خود را تقویت کند. اگر به خاطر داشته باشیم، دهه 80 که تهدیدهای اسرائیل و آمریکا در مواجهه با توسعه صنعت هسته‌ای کشورمان در نهایت به گزینه‌های روی میزی ختم می‌شد که ما را به حملات هوایی غربی‌ها ارجاع می‌داد(!) بحث خرید سامانه پدافند هوایی اس300 از روسیه مطرح شد. از سال 2007 (1385) قرارداد فروش این سامانه‌ها با ایران به امضا رسید اما روس‌ها تا 9 سال بعد مرتب در تحویل اس300 به ایران کارشکنی کردند. در همان زمان ایران با رونمایی از سامانه پدافند هوایی باور 373، پاسخ محکمی به طرف روس و همین‌‌طور دیگر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای داد.
در واقع برنامه ساخت سامانه باور ۳۷۳، بعد از لغو تحویل سامانه اس۳۰۰ روسیه به ایران به‌طور جدی در اولویت برنامه‌های دفاعی کشور قرار گرفت. هدف اولیه از طراحی باور ۳۷۳، ترکیب موشک صیاد ۴ با برد ۲۰۰ کیلومتری با یک سامانه راداری جدید بود. در همین راستا در نمایشگاه نظامی‌ای که سال ۱۳۹۳ برگزار شد، رادار جست‌وجوگر معراج ۴ برای این سامانه معرفی شد که یک رادار از نوع آرایه فازی بود. کمتر از یک سال پس از رونمایی از سامانه باور 373 بود که رئیس‌جمهور روسیه با تحویل سامانه اس300 به ایران موافقت کرد! اما ایران در کنار تحویل گرفتن سامانه پدافند هوایی روسی، امروز از از نسخه نهایی باور 373 و ۲ نوع موشک صیاد 4 و صیاد B4 برخوردار است که هر ۲ از سیستم مانورپذیری پیشرفته‌ای برخوردار هستند. کل مجموعه باور 373 را نیز خودروهای نظامی ظفر و ذوالجناح حمل می‌کنند.
این سامانه که الگوی اصلی آن بر اساس اس300 روسی طراحی شده، می‌تواند اهدافی را از فاصله 450 کیلومتری شناسایی و از فاصله 400 کیلومتری رهگیری کرده و در نهایت با استفاده از موشک‌های صیاد 4B در فاصله 300 کیلومتری و تا ارتفاع 32 کیلومتری از سطح زمین مورد اصابت قرار دهد.
قاتل گلوبال هاوک آمریکایی
سامانه پدافندی سوم خرداد از دیگر سامانه‌های بومی کشورمان است که در ماجرای گلوبال هاوک آمریکایی امتحان خود را بخوبی پس داد. سامانه پدافندی سوم خرداد، سامانه‌ای طراحی شده توسط سازمان هوافضای سپاه است که نخستین بار سال ۱۳۹۳ توسط سپاه پاسداران رونمایی شد. طراحی سامانه سوم خرداد به طور کلی شباهت خاصی با سامانه پدافنی بوک روسی دارد و این یعنی همه اجزای آن از رادار و موشک گرفته تا سامانه کنترل فرماندهی همگی در یک خودرو تجمیع شده‌اند. برخورداری از فناوری آرایه فازی در این مورد، از مهم‌ترین سیستم‌های پدافندی ایران، سبب شده تا سوم خرداد قادر باشد به طور همزمان با ۴ هدف درگیر شده و ۸ موشک را به سمت آنها هدایت کند. موشک‌های این سامانه نیز از نوع موشک‌های صیاد ۲ هستند که قادرند اهدافی را در فاصله ۵۰ تا ۷۵ کیلومتری و ارتفاع ۲۵ تا ۳۰ کیلومتری مورد هدف قرار دهند.
سامانه پدافندی ۱۵ خرداد نیز یکی از بهترین سامانه‌های پدافندی ایران محسوب می‌شود که نخستین بار خرداد ۱۳۹۸ توسط سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح رونمایی شد. این سامانه موشکی در واقع نسخه ارتقایافته سامانه موشکی تلاش محسوب می‌شود و در نتیجه، یک سامانه پدافندی میان‌برد است. سامانه 15 خرداد قادر به درگیری با اهداف متعدد از جمله هواپیماهای شناسایی، بمب‌افکن‌ها و جنگنده‌های تاکتیکی است و می‌تواند حتی در مواردی موشک‌های کروز را نیز رهگیری و ساقط کند. از مهم‌ترین ویژگی‌های سامانه ۱۵ خرداد می‌توان به تحرک‌پذیری و تاکتیکی بودن آن اشاره کرد؛ به نحوی که کل مجموعه با استفاده از تنها یک رادار کار می‌کند و در مجموع یکی از سامانه‌های پدافندی با کمترین اجزاست. از طرفی، سامانه ۱۵ خرداد سرعت واکنش بسیار خوبی در حد سامانه‌های روز دنیا از جمله سامانه اس۳۰۰ دارد و می‌تواند در مدت 5 دقیقه کاملا عملیاتی شود.
سامانه پدافندی طبس نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین سیستم‌های پدافند ایران، در واقع نسخه ارزان‌تری از سوم خرداد محسوب می‌شود. البته طبس به جای رادار آرایه فازی از رادار رفلکتوری برخوردار است که برد ۶۰ کیلومتری دارد و می‌تواند با اهدافی تا ارتفاع ۳۰ کیلومتر درگیر شود. این سامانه قادر است با یک هدف درگیر شده و ۲ موشک به سمت آن شلیک کند. سامانه طبس از یک رادار مستقل جلو خودرو برخوردار است و موشک‌های آن نیز از ۲ نوع صیاد ۲ و طائر هستند. این سامانه قادر به درگیری با انواع هواپیماهای تاکتیکی، پهپادها و بالگردهاست.
سامانه رعد، یکی دیگر از مهم‌ترین سیستم‌های پدافندی ایران محسوب می‌شود که از موشک طائر ۲ برخوردار است؛ موشکی که در مجموع شباهت زیادی به موشک روسی سام ۱۷ دارد و همین مساله سبب شده برخی مدعی شوند ایران در زمان تحریم‌ها، شمار زیادی از این موشک روسی را وارد کرده و با تغییر نام سعی کرده آنها را در قالب یک سامانه بومی استفاده کند. البته بالچه‌های انتهای طائر ۲، تفاوت خاصی با موشک روسی سام ۱۷ دارد و این بیشتر می‌تواند حاکی از این باشد که این موشک احتمالا مهندسی معکوس شده سام ۱۷، با یا بدون کمک و هماهنگی روس‌هاست. سامانه رعد برد ۵۰ کیلومتری و سقف پرواز ۲۵ کیلومتری دارد و روی یک شاسی چرخ‌دار ۶ چرخ سوار شده که از قضا آن هم شباهت زیادی به شاسی بوک‌ام ۲ روسی دارد. هر خودروی این سامانه نیز ۳ موشک حمل می‌کند.
سامانه ۹ دی هم که نخستین بار اردیبهشت سال ۱۴۰۰ رونمایی شد، در واقع ترکیبی از موشکی با همین نام و خودروی حامل سامانه سوم خرداد است. لانچرهای موشک در سامانه ۹ دی، ۲ لانچر با ۴ موشک (مجموعا ۸ موشک) هستند که از یک رادار هدایت آتش نیز برخوردارند. این سامانه در مجموع یک سامانه تمام‌متحرک برخوردار از رادار مستقل محسوب می‌شود که قادر به درگیری با چندین هدف است و می‌تواند نقش مهمی در دفاع از تجهیزات و مکان‌های حساس ایفا کند.
امروز سامانه‌های پدافند هوایی کشورمان در 3 ارتفاع برد بلند، متوسط و برد کوتاه، دارای تنوع کم‌نظیری هستند. این سامانه‌ها در کنار رادارهای پیشرفته‌ای که پدافند هوایی در اختیار دارد، می‌تواند هشداری جدی به هر کشوری باشد که در خیال خود، قصد تجاوز یا تهاجم به حریم هوایی کشورمان را دارد.
قدرت بازدارندگی پدافند هوایی آرامش ملی را فراهم می‌کند
رئیس ستاد کل نیروهای مسلح در پیامی خطاب به فرمانده قرارگاه مشترک پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص) گفت: بی‌شک اقتدار دفاعی و تولید قدرت بازدارندگی در ابعاد و عرصه‌های مختلف، ضمن فراهم‌سازی امنیت پایدار، موجبات اعتماد و آرامش کم‌نظیر ملی را فراهم کرده است. سرلشکر پاسدار محمد باقری طی پیامی خطاب به امیر سرتیپ قادر رحیم‌زاده، فرا رسیدن دهم شهریور، سالروز تشکیل قرارگاه مشترک پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(ص) را تبریک گفت.
در این پیام آمده است: فرا رسیدن دهم شهریور «روز پدافند هوایی» را به جناب عالی و آحاد فرماندهان، مدیران و کارکنان مجاهد و شجاع شبکه یکپارچه پدافند هوایی کشور که مایه امنیت و افتخار ایران و ایرانی و مظهر منزلت نیروهای مسلح هستند، تبریک و تهنیت می‌گویم.
خدای بزرگ را شاکریم در شرایط خطیر امروز جمهوری اسلامی ایران موقعیت ممتاز و مقتدرانه خود در محیط بین‌الملل بویژه در منطقه غرب آسیا را تحکیم بخشیده است، با استحکام بنیان‌های جبهه مقاومت در فراسوی مرزهای کشور، نفوذ معنوی و سترگ بین جوامع و ملل سلطه‌ستیز و حق‌طلب را به واقعیت انکارناپذیر تاریخ معاصر تبدیل کرده است. بی‌شک اقتدار دفاعی و تولید قدرت بازدارندگی در ابعاد و عرصه‌های مختلف از جمله در حوزه پدافند هوایی در زمره پیشران‌های موثر در دستیابی به این موهبت، پیامدهای راهبردی خود را روز به روز جلوه‌گر و ضمن فراهم‌سازی امنیت پایدار، موجبات اعتماد و آرامش کم‌نظیر ملی را فراهم کرده است. در این رهگذر بر خود فرض می‌دانم در این روز خجسته از مجاهدت‌های سترگ و حماسی یکایک رزمندگان شبکه یکپارچه پدافند هوایی کشور که با حضور شجاعانه و هوشمندانه دلاورمردان پدافند هوایی «ارتش جمهوری اسلامی ایران» و «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» ارتقای تحسین‌برانگیز این مجموعه در عرصه‌های علوم پدافندی بویژه سامانه‌های راداری، موشکی و پهپادی را رقم زده است، قدردانی و سپاسگزاری کنم. بر همت و غیرت جناب عالی و آحاد فرماندهان، مدیران، متخصصان و نقش‌آفرینان پدافند هوایی حضرت خاتم(ص) در جای جای میهن اسلامی درود می‌فرستم و دوام توفیق همگان را در این سنگر خطیر، تحت عنایات حضرت ولیعصر(عج) و تدابیر، فرامین و رهنمودهای حکیمانه مقام معظم رهبری و فرمانده کل قوا حضرت امام خامنه‌ای مدظله‌العالی از خدای تعالی‌طلب می‌کنم.