محمد محمدی: 18 سال پیش در حالی که مسعود ده‌نمکی با توجه به ۲ مستند جنجالی «فقر و فحشا» و «کدام استقلال، کدام پرسپولیس» لقب مستندساز را در سینمای ایران یدک می‌کشید، با ساخت نخستین فیلم داستانی به جرگه داستانی‌سازهای سینمای ایران پیوست؛ فیلمی که خوشبین‌ترین منتقدان نیز هرگز فکرش را نمی‌کردند در ادامه قرار است  نه تنها جزو معدود سه‌گانه‌های سینمای ایران شود بلکه رکورد‌ فروش و مخاطب را هم جابه‌جا کند. 

نخستین اکران نخستین ساخته مسعود ده‌نمکی در بیست‌وپنجمین جشنواره فیلم فجر بود؛ اکرانی که به جرأت باید گفت تمام اهالی سینما برای تماشایش لحظه‌شماری می‌کردند و در نهایت در سومین روز از جشنواره برای اهالی رسانه روی پرده رفت و تعجب همگان را بر انگیخت و بسیاری را به تشویق واداشت. تا جایی که دیگر خبری از لقب مستندساز نبود و همه از «اخراجی‌ها» و دیر کشف شدن فیلمسازش در سینمای ایران می‌گفتند. بازخورد اکران در کاخ جشنواره به قدری تاثیرگذار بود که در روزهای بعد جشنواره صف‌های طویلی برای سایر سانس‌ها به وجود آمد و «اخراجی‌ها» توانست با بیش از 40 سانس اضافه در ساعات بامدادی تا 4 و 6 صبح در ایام جشنواره به رکورد بسیار عجیبی در طول ۳ دهه برپایی مهم‌ترین رویداد سینمای ایران دست یابد. تعریف و تمجید‌ها از «اخراجی‌ها» به میزانی بود که حتی پیمان قاسم‌خانی از جمله نویسندگان قسمت اول این اثر سینمایی نیز درباره چرایی حضور و همکاری‌اش با ده‌نمکی به صراحت بیان داشت: وقتی ایده فیلم را شنیدم مجاب شدم در نگارش فیلمنامه مشارکت کنم و در نهایت قسمت اول «اخراجی‌ها» را یک فیلم بسیار خوب و صادقانه می‌دانم.

قسمت اول «اخراجی‌ها» را باید یک نمونه نادر و خاص در سینمای ایران دانست؛ فیلمی با تلفیق چند ژانر چون اجتماعی، کمدی و حتی تراژدی همراه با یک قصه درست و تمام‌عیار. مسعود ده‌نمکی در نشست خبری جشنواره فجر شخصیت اصلی فیلم را واقعی برشمرد و گفت ایده اصلی فیلم بر اساس زندگی یک شهید نوشته شده؛ موضوعی که بسیاری آن را باور نمی‌کردند تا اینکه ده‌نمکی با انتشار عکس و دیدار با خانواده این شهید ثابت کرد «اخراجی‌ها» بر اساسا یک داستان واقعی ساخته شده است و هرگونه تخیل و اغراق را تکذیب کرد.

اما فارغ از موضوع و محتوا به جرأت می‌توان اذعان کرد «اخراجی‌ها» نه تنها یک فیلم شرافتمندانه به شمار می‌رفت که به عنوان خط‌شکن در سینمای ایران برخی خطوط قرمز در حوزه سینمای دفاع‌مقدس را نیز شکست تا راه برای تولید فیلم‌های مشابه باز شود.

این فیلم نوروز 1386روی پرده رفت و در نهایت با حدود 2 میلیون مخاطب و فروش بیش از 2 میلیارد تومان با بلیت 1000 تومانی هم عنوان پرمخاطب‌ترین فیلم سال را از بین 151 فیلم اکران شده از آن خود کرد و هم پرفروش‌ترین فیلم سال شد. 

نقد‌های مثبت و صحبت درباره «اخراجی‌ها» به قدری در محافل سینمایی زیاد بود که ده‌نمکی را وادار به تولید قسمت دوم آن کرد و کمتر از یک سال قسمت دوم «اخراجی‌ها» جلوی دوربین رفت و تا در نهایت نوروز 87 سینما‌ها «اخراجی‌ها 2» را اکران کردند اما استقبال مردمی در نوروز 87 از این فیلم چندین برابر قسمت اول آن شد، تا جایی که بسیاری از سینمای‌های ورشکسته و کم‌مخاطب با اکران فیلم جان تازه‌ای گرفتند و حیات دوباره‌ای یافتند.

در «اخراجی‌ها 2» بر خلاف قسمت نخست که اهالی سینما و منتقدان نسبت به آن نقد و نظر مثبت داشتند، این مردم بودند که آن را خوب و مثبت ارزیابی کردند و بسیاری از منتقدان «اخراجی‌ها 2» را به مراتب ضعیف‌تر از قسمت اول دانستند. شاید یکی از عمده دلایل عدم توفیق در جمع و اهالی سینما پررنگ شدن شعارها و حضور تعداد بسیار زیاد بازیگران چهره در نقش‌های کوتاه بر خلاف نگاه بی‌تکلف و صادقانه در قسمت نخست بود؛ موضوعی که به صراحت در برنامه‌های سینمایی بدان اشاره شد اما همان‌طور که بیان شد نظر مردم متفاوت از اهالی سینما بود و در نهایت نیز نزدیک 9 میلیارد تومان با بلیت 1800 تومانی فروش داشت و به پرفروش‌ترین فیلم سینمای ایران بدل شد.

 موفقیت «اخراجی‌ها 2» تا جایی بود که وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی طی نامه‌ای درباره این رکوردشکنی، خطاب به مسعود ده‌نمکی نوشت: اقبال عمومی به این فیلم را نقطه عطفی تاریخی در سپهر ایرانی هنر هفتم می‌دانم. رکوردشکنی روزانه فروش فیلم «اخراجی‌ها 2» این روزها به خبر هیجان‌انگیزی تبدیل شده که در کنار اصل فیلم، ذهن و دل مردم را به خود مشغول کرده است.

 حسین صفار‌هرندی در این پیام با اشاره به اینکه صرف‌نظر از قضاوت‌های گوناگونی که با انگیزه‌های متفاوت نسبت به فیلم شما ابراز می‌شود، این واقعیت را هیچ داور منصفی انکار نمی‌کند که «اخراجی‌ها»، زمینه آشتی مردم را با سینما فراهم کرده، بیان کرد: آن هم در شرایطی که بسیاری به این باور رسیده‌اند که با به صحنه آمدن رسانه‌های گوناگون به عنوان رقبای توانمند سینما، دیگر جایی برای تنفس هنر هفتم باقی نمانده است.

در بخش دیگری از آن پیام آمده بود: استقبال شگفت‌انگیز میلیون‌ها نفر از این فیلم، گواه توانایی شما در تسخیر دل‌های بی‌شماری است که نشان داده‌اند آمادگی هزینه کردن برای فرهنگ و هنر را دارند، مشروط به آنکه پرده سینما و صحنه نمایش را بازتاب‌دهنده باورها، آرزوها و اشک و لبخندهای جاری در زندگی روزمره خود بیابند. نگاه هنرمندانه‌ات را می‌ستایم و اقبال توده‌های عظیم مردم را به فیلمی که با مضمونی شایسته و استوار با بیانی لطیف و دوست داشتنی ساخته و پرداخته شده است، به تو و تمام نقش‌آفرینان و خالقان این اتفاق استثنایی تبریک می‌گویم.

وزیر وقت ارشاد در پایان پیامش نیز نوشت: پیش‌تر، سر صحنه «اخراجی‌ها1» گفتم این نگرش و گرایش در کار فیلم‌سازی می‌تواند منشأ تحولی بزرگ در سینمای دفاع ‌مقدس شود و امروز بر این باورم راه تازه‌ای پیش روی سینمای ایران گشوده شده که به یاری خدا، نقطه عطفی تاریخی را در سپهر ایرانی هنر هفتم رقم خواهد زد و خوشا به حال تو که نام مسعود ده‌نمکی بر تارک این فصل بهاری، همواره خواهد درخشید.

هنوز رکوردشکنی‌های «اخراجی‌ها 2» به پایان نرسیده بود که ده نمکی خبر از ساخت قسمت سوم آن داد؛ قسمتی که متاثر از  اتفاقات جامعه در انتخابات 88 به زبان طنز همراه با نقد اجتماعی بود. 

«اخراجی‌ها 3» اما به مراتب توفیق کمتری از 2 قسمت قبلی داشت. آیین افتتاح قسمت سوم 19 اسفند در تالار وزارت کشور با حضور برخی مقامات سیاسی و فرهنگی برگزار و فیلم آماده اکران در نوروز سال 90 شد. از نکات قابل توجه این فیلم نرسیدن به بیست‌ونهمین جشنواره فیلم فجر بود و عملا «اخراجی‌ها 3» به‌رغم پر کردن فرم حضور در این رویداد، به دلیل آماده نشدن نسخه نهایی از بخش مسابقه خارج شد. 

این فیلم سال 90 با بیش از 2 میلیون مخاطب و فروش نزدیک به 5 میلیارد عملا هیچ توفیقی نسبت به 2 قسمت قبلی کسب نکرد. از طرفی بسیاری نیز بر این باور بودند هر چه بر قسمت‌های این فیلم اضافه می‌شود، از کیفیت آن نیز کاسته می‌شود، به گونه‌ای که قسمت اول آن از بعد و جنبه کیفی به مراتب از 2 بهتر و 2 از 3 بهتر بود، تا جایی که ده‌نمکی بعد از اکران قسمت سوم عملا اظهار داشت دیگر به ساخت قسمت‌های بعدی «اخراجی‌ها» فکر نمی‌کند. 

اما با گذشت 13 سال از اکران آخرین قسمت «اخراجی‌ها» روز گذشته خبری مبنی بر صدور پروانه ساخت برای قسمت چهارم آن از سوی سازمان سینمایی برای مسعود ده‌نمکی منتشر شد و با توجه به زمان باقیمانده تا چهل‌وسومین جشنواره فیلم فجر می‌توان امیدوار بود «اخراجی‌ها 4» امسال برای جشنواره فجر آماده شود. 

حال می‌توان امیدوار بود پس از گذشت بیش از یک دهه، با ساخت چهارمین قسمت این فیلم، شاهد یک اثر خوب و باکیفیت باشیم اما به تجربه، چه در این مورد خاص و چه سایر سه‌گانه‌ها و فیلم‌های دنباله‌دار ثابت شده است همواره ورژن‌های بعدی یک اثر با کیفیت به مراتب ضعیف‌تر از آب در خواهد آمد و چه بهتر بود ده‌نمکی بعد از موفقیت «اخراجی‌ها» هرگز سراغ قسمت‌های 2 و 3 آن نمی‌رفت و اگر حرف و دغدغه‌ای وجود داشت -که حتما داشت- در قالب سایر داستان‌ها و روایت‌ها بیان می‌کرد. 

درست یا غلط سینمای ایران امروز یک سه‌گانه «اخراجی‌ها» با کیفیت‌های مختلف دارد و امسال نیز خود را آماده می کند قسمت چهارم آن ساخته شود. در هر صورت ما نیز امیدواریم قسمت چهارم نه‌تنها با اقبال منتقدان، بلکه با استقبال مردم نیز روبه‌رو شود اما همان طور که بیان شد نه‌تنها در ایران، بلکه در سینمای دنیا ثابت شده است ورژن‌های بعدی یک اثر جاویدان به مراتب ضعیف‌تر از قسمت اولیه در می‌آیند.