رضا رحمتی*:‌ سفر رئیس‌جمهور به عراق، به‌عنوان نخستین سفر خارجی او، درآمدی است برای توجه به رویکرد خارجی دولت وفاق. یکی از مسائلی که درباره ایران در دوره پزشکیان باید مورد توجه قرار گیرد، حتما سیاست خارجی او است. اگرچه صحبت از گفتمان سیاست خارجی دولت پزشکیان بسیار زود است و همچنین نویسنده نیز ادعایی درباره اینکه عبارات، گفتارها و رفتارهای پزشکیان و تیم سیاست خارجی‌اش یک گفتمان است، ندارد، با این حال با توجه به نشانه‌های پیشین و موجود، می‌توان درک‌هایی را از سیاست خارجی پیش ‌روی دولت پزشکیان استنباط کرد. 

* 3 درک اولیه از پزشکیان

استنباطم را ابتدا با 3 درکی که از دولت پزشکیان دارم بیان می‌کنم.

1- پزشکیان، پزشکیان است

نخست، پزشکیان را ادامه هیچ دولتی در جمهوری اسلامی نمی‌بینم و معتقدم سیاست خارجی پزشکیان نیز متاثر از سیاست داخلی پزشکیان، «ادامه دولت دیگری نیست»؛ نه ادامه خاتمی، نه روحانی و نه رئیسی. شاید تصور شود اینک برای این ادعا زود است، حتما زود است اما صحبت از نشانه‌هاست. 

2- سیاست خارجی، در زمان پزشکیان هم طفیلی نیست

دوم برخلاف بیشتر کسانی که نگاه بدبینانه‌ای به سیاست خارجی ایران دارند، من قائل نیستم که دستگاه سیاست خارجی در دولت‌ها نقش طفیلی را دارد، اتفاقا معتقدم سیاست خارجی در دولت‌ها ساخته و پرداخته می‌شود. هم از این حیث معتقدم سفارتخانه‌ها تحت اختیار و با مسؤولیت مستقیم دولت‌ها پیش می‌روند؛ کنسولگری‌ها، مناسبات ایران در سازمان‌های بین‌المللی، سفرهای خارجی با وزارت خارجه است، همچنین بررسی روابط با سایر کشورها، تنظیم قراردادهای دو و چندجانبه، عضویت در نهادهای بین‌المللی و...  از وظایف دستگاه سیاست خارجی دولت‌هاست. بنابراین دولت‌ها به‌طور کلی دست‌وپا بسته نیستند و در روابط خارجی کشور موثرند، یعنی نقش و نفوذ دارند و مهم و اساسی هستند. 

3-  سیاست خارجی پزشکیان نیز حامل دال‌های گفتمانی خواهد شد

سوم برخلاف کسانی که معتقدند پزشکیان حامل فهم معنادار در سیاست خارجی نیست، معتقدم خرده‌گفتمان پزشکیان در سیاست خارجی نیز شکل خواهد گرفت و این خرده‌گفتمان، متفاوت با سایر دولت‌ها خواهد بود. البته می‌دانیم که اگرچه همه دولت‌ها در چارچوب گفتمان کلی نظام سیاسی رفتار می‌کنند اما خرده‌گفتمان‌های دولت‌ها با هم متفاوت است. اساسا تفاوت خرده‌گفتمان‌های دولت‌ها در کشور است که تفاوت دولت‌ها را به یک مساله معنادار تبدیل می‌کند؛ برخی دولت‌ها گفتمان گفت‌وگومحوری را در سیاست خارجی دنبال می‌کنند و برخی دولت‌ها گفتمان ظلم‌ستیزی را. برخی اولویت را به محیط بین‌المللی می‌دهند و برخی هم اولویت را به مناطق نفوذ یا شریک. برخی ترجیح می‌دهند روابط بین‌الملل را اروپاگرایانه ببینند و برخی تلاش می‌کنند روابط بین‌الملل را جنوب‌گرایانه پیکربندی کنند. برخی تلاش می‌کنند اختلافات ایران با قدرت‌های بزرگ را به کمترین میزان برسانند و برخی تلاش می‌کنند با تکیه بر عنصر اعتماد به نفس ملی، مسائل سیاست خارجی را تحلیل کنند. برخی دولت‌ها واقع‌گرایانه رفتار می‌کنند و برخی دولت‌ها آرمانگرایانه. 

* اَماره‌ها و نشانه‌هایی برای درک سیاست خارجی پزشکیان

اظهارات سیاست خارجی پزشکیان، چندان زیاد نیست و بخشی از آن طبیعی است اما از برخی دلالت‌ها و اماره‌ها می‌توان ریخت‌بندی سیاست خارجی پزشکیان را تا حدی نشان داد و بر اساس آن تصویر، سیاست خارجی‌اش را روشن‌تر کرد.

1- نقش عباس عراقچی در سیاست خارجی

به برداشت من مهم‌ترین اماره برای شناخت سیاست خارجی پزشکیان، انتخاب وزیر امور خارجه است که اتفاقا بی‌ارتباط با سایر دلالت‌ها مثل نطق‌های رئیس‌جمهور درباره سیاست خارجی یا حتی یادداشت منتشر شده ایشان در تهران تایمز نیست. 

الف - سیدعباس عراقچی را برخلاف محمدجواد ظریف نمی‌توان وابسته به گفتمان اصلاح‌طلبی خالص دانست. 

ب - عراقچی برخلاف محمدجواد ظریف که در بدو وزارتش با بروکراسی وزارت خارجه آشنایی کاملی نداشت، به ‌تعبیری در وزارت امور خارجه بزرگ شده است. او بروکراسی وزارت خارجه را می‌شناسد و به توانایی‌های کارشناسی وزارت خارجه تسلط دارد و به سبب همین تسلط، شناخت و دسترسی به نخبگان سیاست خارجی (برای انتخاب سفرا) دارد. 

ج - عراقچی فردی میانه‌رو، مرضی‌الطرفین و البته در محیط داخلی تنش‌زداست و برخلاف تلاش‌های یک روایت خاص سیاسی در کشور برای بدنام نشان دادن تمام نخبگان وابسته به وزارت خارجه ظریف، دست بر قضا عباس عراقچی شخصیتی شناخته‌شده در وزارت امور خارجه است. 

د- عراقچی برخلاف دوره سکانداری ظریف در سیاست خارجی، معتقد به کنش خارجی متوازن است و سیاست خارجی را مثل جنین ناقص‌الخلقه نمی‌بیند که بدنی نحیف و دست‌وپایی بزرگ دارد. 

ه - زاویه دید عراقچی به سیاست خارجی با رویکرد منطقه‌گرایانه بیشتر نزدیکی دارد تا رویکرد بین‌الملل‌گرایانه.

2- ساخت‌های ذهنی پزشکیان

برای فهم ساخت ذهنی پزشکیان باید ابتدا تصویری که وی در این چند ماه ساخته است را با هم ببینیم. از هرگونه برداشت و عینک عاری شویم و ببینیم پزشکیان کجای سیاست ایستاده است. بعد از فهم نسبت به ساخت ذهنی پزشکیان از سیاست، می‌توانیم ذهنیتش در سیاست خارجی را هم درک کنیم. 

الف - میزان فهم و درک پزشکیان از سیاست: برخلاف برداشت‌های عوامانه نسبت به شخصیت پزشکیان، من تصور می‌کنم پزشکیان سیاست را هم می‌فهمد و هم رفتار می‌کند. چرا این استدلال را مطرح می‌کنم؟ نزدیک به سه ماه است پزشکیان در تله رادیکال‌های 2 سر طیف سیاسی ایران نیفتاده است؛ نه رادیکال‌های اصلاح‌طلب و نه اصولگرا. همین درک سیاست به او کمک کرده تا با نظامیان، سیاستمداران، نخبگان، هنرمندان، مردم عادی، روشنفکران، دانشگاهیان، زنان، مذهبی‌ها، مذاهب، قومیت‌ها و ... ارتباط برقرار کند. خب! پس فهم سیاست و رفتار سیاسی چیست که پزشکیان آن را انجام نداده است؟ فعلا در ظاهر قدرت تفاهم‌سازی داشته است. 

ب - فهم و درک پزشکیان از سیاست خارجی: به‌خاطر دارم زمانی که پزشکیان گفته بود دوست دارد برای زیارت امام علی‌(ع) به عراق سفر کند، بسیاری از کسانی که او را نقد می‌کردند با این نقطه‌نظر نقد می‌کردند که او تشریفات را رعایت نکرده و باید می‌گفته به دلیل همسایگی به عراق سفر می‌کند. در حالی که همین جمله مؤید درک و رفتار سیاست خارجی او بود. پزشکیان سیاست خارجی را «فرهنگی» می‌بیند. 

پ- سیاست خارجی فرهنگی و نه سیاسی: در نخستین گام پزشکیان به ما مخابره می‌کند که عراق را فرهنگی می‌بیند. در یک اقدام کاملا غیرمتعارف و از نظر تشریفات دیپلماتیک، بی‌پاسخ، پزشکیان در پاسخ به سوال فارسی خبرنگار شبکه کردی رودوا، در حالی که باید فارسی پاسخ می‌داد، به کردی پاسخ می‌دهد.  

ت‌- سیاست خارجی همسایگی: برای فهم سیاست خارجی هر دولت باید مقدورات و محظوراتش را بدانیم. دولت پزشکیان امکان بازیگری بین‌المللی را شبیه به دوره روحانی برای مذاکرات بین‌المللی ندارد. شرایط نظام بین‌الملل، شرایط سال‌های 2012 به بعد نیست، البته مشخص نیست تا چه میزان این شرایط پابرجاست، طبیعتا انتخابات ریاست‌جمهوری ۵ نوامبر آمریکا در تغییر رادیکال این شرایط تاثیرگذار است اما آنچه اینک از صحنه بین‌المللی می‌بینیم، شرایط مذاکرات بین‌المللی مناسب نیست. بنابراین مذاکره جزو مقدورات سیاست خارجی پزشکیان نیست، به همین دلیل است که سیاست منطقه‌ای و همسایگی برای پزشکیان اهمیت پیدا کرده است. پزشکیان می‌داند باید مشکلات ارزی حل شود و جز با افزایش تجارت و صادرات ممکن نخواهد شد، بنابراین رویکرد همسایگی گزینه روی میز پزشکیان برای دوری جستن از آسیب‌های تحریم به اقتصاد ایران است.

عضو هیأت علمی دانشگاه بوعلی‌سینا *