کد خبر: 292213تاریخ: 1403/6/29 00:00
همزمان با فرا رسیدن هفته دفاع‌مقدس نگاهی به سینمای جنگ از ابتدا تاکنون
از مرز تا موقعیت
گروه فرهنگ و هنر: با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در ۳۱ شهریورماه ۱۳۵۹، شاهد تولد سینمایی در ایران بودیم که از آن به عنوان سینمای دفاع‌مقدس یاد می‌شود.
اگر بخواهیم به نخستین تلاش‌های سینمای ایران در این زمینه اشاره کنیم باید از فیلم «برزخی‌ها» به کارگردانی ایرج قادری نام ببریم. «برزخی‌ها» اگرچه در زمانی ساخته شد که هنوز عراق به ایران حمله نکرده بود ولی تحرکاتی که در مرز ایران و عراق رخ داده بود، بهانه‌ای شد تا سعید مطلبی، نویسنده فیلمنامه این فیلم از این موضوع استفاده کند و آن را در روایت ایرانی‌شده «هفت سامورایی» خود بگنجاند.
اما نخستین فیلم رسمی سینمای جنگ در ایران، «مرز» به کارگردانی جمشید حیدری بود که سال ۱۳۶۰ به نمایش درآمد. پس از توفیق تجاری «مرز»، کم‌کم فیلمسازان و تهیه‌کنندگان به ظرفیت‌های این گونه سینمایی تازه متولدشده پی بردند و به صرافت ساخت فیلم‌هایی با این مضمون افتادند اما بیشتر فیلم‌هایی که در این زمینه ساخته شدند، از جنگ به عنوان بهانه‌ای برای ایجاد هیجان و صحنه‌های اکشن استفاده می‌کردند. «پلاک» ساخته ابراهیم قاضی‌زاده، «جانبازان» ساخته ناصر محمدی، «عبور از میدان مین» ساخته جواد طاهری و «عقاب‌ها» ساخته ساموئل خاچیکیان، از جمله فیلم‌های جنگی سینمای ایران بودند که با الگوهایی مشابه به سینمای هالیوود که با واقعیت‌های جاری در جبهه‌های جنگ فرسنگ‌ها فاصله داشت، ساخته شدند.
اما در نقطه مقابل ۲،۳ سال پس از شروع جنگ، فیلمسازانی به عرصه سینمای ایران وارد می‌شوند که خود تجربه حضور در جنگ را داشتند و نگاه‌شان، با گروه فیلمسازان قبلی تفاوت‌های اساسی داشت. از جمله نام‌های شاخص در این زمینه باید به رسول ملاقلی‌پور و ابراهیم حاتمی‌کیا اشاره کرد. اگرچه نخستین آثار این گروه از فیلمسازان از ضعف‌های ساختاری برخوردار بود اما به مرور و با کسب تجربه، توانستند وجوه تکنیکی را در کنار توجه به محتوای غنی‌تر بالا ببرند.
به این ترتیب سینمای دفاع‌مقدس توانست از آن هیجان‌سازی‌های کاذب نخستین عبور کرده و شاهد نگاهی واقع‌گرایانه به جنگ باشد؛ جنگی که حالا در آن شاهد بودیم دشمن لزوما موجودی عقب‌مانده و کودن نیست که به راحتی مقهور ما شود. «دیده‌بان» و «مهاجر» هر ۲ ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا، «دیار عاشقان» ساخته حسن کاربخش و «پرواز در شب» ساخته رسول ملاقلی‌پور، از جمله آثار قابل توجهی بودند که توسط این گروه از فیلمسازان ساخته شد.
در این میان جنگ به آثار فیلمسازان روشنفکر سینمای ایران نیز راه یافت؛ اگرچه این تاثیر مستقیم نبود و در واقع به اثرات جنگ در فضای جامعه و زیست مردم آن روزگار اشاره داشت. «باشو غریبه کوچک» ساخته بهرام بیضایی، «دندان مار» و «گروهبان» هر ۲ ساخته مسعود کیمیایی، «بازی بزرگان» ساخته کامبوزیا پرتوی و «در کوچه‌های عشق» ساخته خسرو سینایی از جمله آثار قابل توجه در این زمینه بود.
با پایان جنگ تحمیلی 8 ساله، لازم بود فیلمسازان این گونه سینمایی به اثرات جنگ در جامعه پس از آن دوران بپردازند. به همین دلیل فیلمسازان شاخص این سینما، همچون ملاقلی‌پور و حاتمی‌کیا، دوربین خود را به فضای شهری پس از جنگ آوردند و قهرمانان بازمانده از جنگ را در بستر اجتماع امروز به تصویر کشیدند. «از کرخه تا راین»، «بوی پیراهن یوسف» و «آژانس شیشه‌ای» هر 3 ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا، «مجنون»، «پناهنده» و «نسل سوخته» ساخته‌های مرحوم رسول ملاقلی‌پور و «کیمیا» ساخته احمدرضا درویش از به‌یاد‌ماندنی‌ترین این آثار هستند.
اما ۸ سال دفاع‌مقدس دستاورد بزرگ دیگری برای سینمای ایران داشت و آن، رشد تکنیکی تولیدات سینمایی بود. ساخت آثاری همچون «افق» ساخته رسول ملاقلی‌پور، «سجاده آتش» ساخته احمد مرادپور و «سرزمین خورشید» و «دوئل» ساخته‌های احمدرضا درویش، ظرفیت‌های تازه‌ای از تولیدات پرهزینه در سینمای ایران را خلق کردند.
همچنین با فاصله گرفتن از جنگ و باز شدن فضا، بستر لازم جهت انجام تجربه‌های تازه در سینمای جنگ فراهم شد. نگاه طنزآمیز کمال تبریزی در «لیلی با من است» و تلفیق فضای سوررئال با مضمون جنگ در آثاری همچون «سفر به چزابه» و«هیوا» ساخته‌های رسول ملاقلی‌پور و «برج مینو» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا، منجر به خلق آثاری ماندگار و متفاوت شدند.
از دهه 80 به بعد، شاهد ساخت فیلم‌هایی با رویکرد ضد جنگ هم بودیم؛ فیلم‌هایی مانند «اتوبوس شب» ساخته کیومرث پوراحمد، «ملکه» ساخته محمدعلی باشه‌آهنگر، «گیلانه» ساخته رخشان بنی‌اعتماد و «طبل بزرگ زیر پای چپ» ساخته کاظم معصومی.
سینمای دفاع‌مقدس در دهه 90، همچنان به فعالیت خود ادامه داد، اگرچه میزان تولیدات آن به اندازه سال‌های قبل نبود. شاید لازم باشد این گونه سینمایی برای جلوگیری از تکرار و از دست دادن مخاطب، شاهد نگاه‌های تازه و متفاوت به مساله جنگ باشد. در این میان آثاری چون «ایستاده در غبار» ساخته محمدحسین مهدویان، «تنگه ابوقریب» ساخته بهرام توکلی، «شیار ۱۴۳» ساخته نرگس آبیار، «ویلایی‌ها» ساخته منیر قیدی و «موقعیت مهدی» ساخته هادی حجازی‌فر از جمله آثار متفاوت جنگ در یک دهه اخیر بودند که با واکنش مناسب مخاطبان همراه بود و چراغ سینمای دفاع‌مقدس را روشن نگه داشت. به یاد داشته باشیم در تمام کشورهایی که تجربه جنگ را داشته‌اند، همچنان و پس از گذر سالیان دراز، ساخت آثار جنگی ادامه دارد.