گروه فرهنگ و هنر: «نباید از «آزادى» ترسید و از «مناظره» گریخت و «نقد و انتقاد» را به کالاى قاچاق یا امرى تشریفاتى تبدیل کرد. چنانکه نباید به جاى مناظره، به «جدال و مراء»، گرفتار آمد و به جاى آزادى، به دام هتاکى و مسؤولیت‌گریزى لغزید. آن روز که سهم «آزادى»، سهم «اخلاق» و سهم «منطق»، همه یکجا و در کنار یکدیگر ادا شود، آغاز روند خلاقیت علمى و تفکر بالنده دینى در این جامعه است».

بند بالا، گوشه‌ای از پاسخ رهبر انقلاب به نامه جمعى از دانش‌آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه درباره کرسی‌های نظریه‌پردازی است که سال 81 منتشر شد. 22 سال از این پاسخ می‌گذرد اما به نظر می‌رسد هنوز هم در ابعاد مختلف، در پیچ و خم خط اول آن باقی‌مانده‌ایم. مصداق آن، هیاهوی اخیر درباره اظهارنظر میهمان برنامه «به اضافه یک» است که چهارشنبه گذشته از شبکه 3 سیما پخش شد. 

* تقطیع واقعیت در فجازی!

ماجرا از این قرار بود که روزهای گذشته برش‌هایی از برنامه «به اضافه یک» در فضای مجازی پربازدید شد. مخاطب با تماشای آنچه در فضای مجازی دست به دست می‌شد، اینگونه دریافت می‌کند که میهمان برنامه تلویزیونی که یک فعال دانشجویی است، با بیانی تند، انتقاد خود را نسبت به اظهارات رئیس‌جمهور درباره «دوستی با آمریکا» عنوان می‌کند. اما ساعتی بعد ویدئوی دیگری در کانال‌ها و شبکه‌های اجتماعی مورد توجه قرار گرفت که نشان می‌داد ویدئوی قبلی، برش کوتاه یا به بیان دیگر «تقطیع» رخداد اصلی بوده است. با مقایسه ویدئوها می‌توان فهمید نسخه اولی که در فضای مجازی پربازدید شده به شکلی برش خورده تا بیننده گمان کند مجری برنامه، انتقاد میهمان جوان را تایید می‌کند. 

در نسخه اصلی می‌توان تماشا کرد که «محمدجعفر خسروی» مجری تلویزیونی با تجربه حدود 20 ساله در زمینه اجرا، زمانی که میهمان حاضر در استودیو از موضوع اصلی برنامه یعنی «حسن و عیب غرب» فاصله گرفت چند بار تذکر داد و از او خواست به بحث اصلی بپردازد. با این وجود، میهمان برنامه هیجان‌زده به اتمام جمله خود اصرار ورزید. بعد از این بود که مجری، متعجب و پرسشگرانه جمله میهمان را تکرار کرد و از او خواست برای ایراد چنین جمله‌ای به مخاطبان برنامه توضیح دهد.

خسروی به عنوان زمامدار گفت‌وگو بلافاصله متذکر شد که این ادبیات موجب دلخوری 16میلیون از هموطنانی خواهد شد که به رئیس دولت چهاردهم رای داده‌اند. او بعد از آنکه توضیحات نامفهوم و از هم گسسته میهمان را شنید، از دستیاران پشت صحنه خواست اگر این میهمان، بار دیگر از مسیر بحث اصلی خارج شد میکروفن او را قطع کنند.  مجری برنامه همچنین یادآوری کرد علاوه بر احترام به رای 16 میلیونی رئیس‌جمهور، بنا بر فرمایش رهبری باید دولت را در مسیر موفقیت حمایت کنیم. 

* تصور توطئه

نگاهی به برنامه‌های پیشین نشان از آن دارد که حساسیت مجری برنامه نسبت به حفظ احترام جایگاه مقامات کشور، نه فقط در این قسمت، بلکه در قسمت‌های قبلی «به اضافه یک» مشهود بوده است. اگر میهمانان برنامه در خلال بحث داغ، نام افراد و چهره‌ها را بدون توجه به جایگاه آنها بر زبان می‌آوردند، تذکر می‌داد و از آنها می‌خواست در هر شرایطی نام آنها را با حفظ احترام و با عباراتی در شأن رسانه ملی استفاده کنند. 

برای مثال در برنامه‌ پیشین که با موضوع «وفاق ملی» برگزار شد، زمانی که میهمان برنامه میان جمله خود نام رئیس‌جمهور را آورد، مجری برنامه حرف او را قطع کرد و تذکر داد: «آقای پزشکیان! بهتر است از سرمایه‌های کشور نظیر آقای پزشکیان با احترام یاد کنیم».

خسروی حتی هر از گاهی در برنامه‌های اخیر به بینندگان و مخاطبان یادآوری می‌کند آنچه توسط میهمانان برنامه بیان می‌شود، موضع شخصی خودشان است و نباید آن را به رسانه ملی و برنامه «به اضافه یک» نسبت داد.

به رغم همه اینها حقیقت دستخوش بازی رسانه‌ای شده و در فضای مجازی موجی به راه افتاده مبنی بر آنکه مجری برنامه رسانه ملی برای بیان انتقاد تند با میهمان برنامه همراهی کرده است و این ماجرا پشت پرده‌هایی دارد. موج‌سواری برخی چهره‌های رسانه‌ای و سیاسی در فضای مجازی روی این تصور، باعث شده کاربران زیادی از اصل ماجرا فاصله بگیرند. 

* در مناظره، حلوا خیرات می‌کنند؟

چهره‌هایی نسبت به ماجرای اخیر واکنش نشان داده و در مقام دفاع از رئیس‌جمهور برآمده‌اند که به نظر نمی‌رسد از اهمیت «صحت‌سنجی» و «راستی‌آزمایی» نسبت به یک خبر، مطلع نباشند. کسانی که سال‌ها در زمینه رسانه و سیاست فعالیت کرده‌اند تندترین و شدیدترین انتقادها و قضاوت‌ها را متوجه رسانه ملی دانسته‌اند، حال آنکه بسیاری از آنها در سال‌های اخیر مطالبه آزادی بیان و فرصت مناظره را داشته‌اند.

روشن است که مناظره، بویژه اگر درباره موضوعی جنجالی و پربحث باشد، به‌رغم همه جذابیت‌هایی که دارد در ذات خود چالش‌برانگیز است، چرا که به دو طرف موافق و مخالف میدان می‌دهد و هر دو را برای اظهارنظر، استدلال و اعتراض به رسمیت می‌شناسد.  

بحث درباره موضوعات پرسروصدا، جایی است که لغزش‌های بسیاری طرفین را تهدید می‌کند. هر کدام از آنها ممکن است گرفتار لفاظی و حرافی شوند، فضا را آشفته سازند یا انتقادهای عریانی را به سوی یکدیگر پرتاب کنند. یکی از دو طرف شاید در نقطه اوج بحث، به سینه مخالف خود لگد بکوبد و هیاهو راه بیندازد، دیگران را محکوم کند و راه فرار از استدلال را بشناسد. 

تجربه می‌گوید اینها، لغزش مناظره است و گریزی از آن نیست، از مواجهه نامزدهای انتخاباتی سال 1388 گرفته تا مشاجره مشاور «مسعود پزشکیان» و مشاور «سعید جلیلی» در آستانه انتخابات 1403 که باعث تشنج در فضای برنامه میزگرد فرهنگی شد. 

* شناسنامه «به اضافه یک»

برنامه «به اضافه یک» در زمان دولت سیزدهم و در آستانه انتخابات مجلس 1402 آغاز شد و تاکنون حدود 60 قسمت آن از شبکه سوم صداوسیما روی آنتن زنده رفته است؛ برنامه‌ای مناظره‌محور که در هر قسمت با انتخاب موضوعات بحث‌برانگیز، میزبان فعالان دانشجویی و کارشناسانی از طیف‌های مختلف بوده است.  این برنامه از زمان شروع فعالیتش، تریبون را مقابل کسانی گذاشت که می‌دانست حرف‌های تندی از سوی آنان بیان خواهد شد. میهمانان متمایل به 2 گفتمان موجود کشور در قله بحث‌ها، اظهاراتی تند و تیز را مطرح می‌کردند که حتما به مذاق طرف مقابل‌شان خوش نمی‌آمد. 

* تریبون را قطع نکنید

بعد از انتقادات اخیر تعدادی از چهره‌های شناخته شده به آنچه در برنامه رخ داد، تعدادی دیگر از چهره‌های فرهنگی‌- اجتماعی و کاربران مجازی در مقام پاسخ برآمدند. 

تقی دژاکام، فعال رسانه‌ای در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «کسانی که معتقدند علیه خدا هم می‌شود راهپیمایی کرد و حضرت نوح(ع) هم از تیغ تیزشان در نمی‌رود، حالا نگران انتقاد از مسعود پزشکیان در یکی از هزاران برنامه تلویزیونی شده‌اند». یک کاربر توئیتری دیگر نوشت: «بعد از 45 سال از عمر انقلاب بالاخره یک برنامه زنده ساخته شده که آزادی بیان صداوسیما را زنده کرده، در قسمت‌های قبلی برنامه بارها له یا علیه مسؤولان چپ و راست صحبت شده، حتی با لحن تند. در این قسمت هم که علیه پزشکیان صحبت شده، اولا مجری تذکر داده اما فیلم را کات کردند. ثانیا این شخص که علیه پزشکیان حرف‌زده هیچ‌کاره است و صرفا نظر شخصی خودش را گفته!»

* حواس‌تان جمع باشد!

مناظره، کرسی آزاداندیشی، آزادی بیان، رسانه شفاف و تریبون آزاد، همه اینها عناوینی است که در سال‌های اخیر تلاش‌های کوچک و بزرگی برای تحقق آنها انجام شده اما در گام‌های آغازین اغلب با گلایه‌های شدید طیف‌های مختلف مواجه شده است؛ گلایه‌هایی که ابتدا سرعت‌گیر بوده و بعد از آن به یک سد تبدیل شده است. به نظر می‌رسد در شرایطی که تجربه‌های جنجالی زیادی را در این مسیر از سر گذرانده‌ایم، هر سیاسی‌بازی یا حمله و دفاع افراطی می‌تواند به ساقه گفت‌وگو و مناظره در سطوح مختلف اجتماعی تبر بزند؛ ساقه‌ای که همه جامعه بر سر آن قرار دارد و وقت افتادنش، کسی از سقوط نجات نمی‌یابد.

این بند دیگری از بیانات رهبر انقلاب درباره آزاداندیشی است: «باید راه آزاد اندیشى و نوآورى و تحول را باز گذاشت، منتها آن را مدیریت کرد تا به ساختارشکنى و شالوده‏شکنى و بر هم زدن پایه‏هاى هویت ملى نینجامد. این کار، مدیریت صحیح لازم دارد. چه کسى باید مدیریت کند؟ نگاه‌ها فورا مى‏رود به سمت دولت و وزارت علوم و...، نه، مدیریتش با نخبگان است، با خود شماست، با اساتید فعال، دانشجوى فعال و مجموعه‏هاى فعال دانشجویى. حواس‌تان جمع باشد!».