غیرت دینی؛ درباره یک نهاد دینی با کارکردهای اجتماعی مغفول مانده

حمید ملک‌زاده، پژوهشگر اندیشه سیاسی: مفاهیمی هستند که گاه تحت‌تأثیر ساده‌انگاری یا امتناع از برخورد اندیشمندانه با آنها، تحت‌تأثیر روایت‌هایی نادرست به چیزهایی ضد خود تبدیل می‌شوند. روایت‌های نادرستی که به‌ سادگی معنایی قلب‌شده را به یک مفهوم خاص نسبت می‌دهند و بعد از آن معنای اصیل مفهوم موردنظر را به دست فراموشی می‌سپارند. مفهوم غیرت دینی در همین دسته از مفاهیم قرار می‌گیرد. درست مثل مضامین دیگری با وصف دینی که بعضا به‌ خاطر دانش کم مؤمنان یا کاربرد نادرست آنها در ادبیات مرسوم از معنای دینی خود تهی شده و بیشتر به نامی تهی تبدیل شده‌اند که آنها را برای نامیدن طیف متنوعی از آنچه به سنت‌های قومی، محلی یا ملکه‌های رفتاری ناشی از شخصیت خاص برخی دینداران مربوط است به کار می‎برند. من در این یادداشت کوتاه تلاش می‌کنم مفهوم غیرت دینی را به ‌عنوان نهادی اجتماعی در زندگی جمعی مؤمنان مورد استفاده قرار دهم. در روایتی که از این مفهوم دارم همچنین به حالات ویژه‌ای که در استقرار دولت اسلامی می‌شود برای آن متصور بود خواهم پرداخت.

* غیرت دینی؛ تعریفی مقدماتی

آنطور که در تعریف آورده‌اند، غیرت به معنای رشک ‌ورزیدن، حسادت ‌کردن، حمیت و جوانمردی از خود نشان ‌دادن است. این همان کاربرد مرسوم از کلمه غیرت در میان مردم است. کاربردی که در ادبیات فارسی و متون کهنی که به فارسی نوشته ‌شده‌اند به‌ وفور می‌توان پیدا کرد. با این ‌وجود غیرت در معنای اصطلاحی متضمن نوعی «مراقبت ‌کردن از»، «حساسیت داشتن نسبت به» و در مجموع مستلزم یک‌جور «متوجه بودن» است. غیرت یا رشک ‌ورزیدن معمولا متعلقی دارد. چه وقتی در معنای حسادت ‌ورزیدن باشد که در آن کسی بر چیزی رشک می‌برد که در دیگری وجود دارد و چه وقتی به ‌عنوان حساسیت داشتن نسبت به چیزی یا کسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در هر 2 مورد غیرت متعلقی دارد که به طور همزمان متوجه دیگری، یعنی متوجه فردی دیگر و یک‌جور نظام ارزش‌گذارانه است که در آن یا چیزی به ‌عنوان امری مطلوب که می‌شود به آن رشک برد، تعریف شده یا صحبت از غیرت داشتن نسبت به کسی یا چیزی است که در یک نظام ارزش‌گذارانه بیرون از طرفین رابطه به‌ عنوان چیزی/ کسی مطلوب معرفی شده است. پس بحث درباره غیرت بحث درباره رابطه‌ای است که حداقل 3 طرف دارد: الف - شخصی که غیرت می‌کشد، ب - موضوعی که نسبت به آن غیرت نشان می‌دهند/ رشک می‌برند، ج - نظامی از ارزش‌ها که طرف دوم را از ارزشی برخوردار کرده است که اصلا می‌توان نسبت به آن رشک برد، یا توجهی غیورانه به آن نشان داد.

وقتی از ترکیب غیرت دینی استفاده می‌کنیم، بحث ما متوجه نوعی از رشک ‌بردن، یا توجه غیورانه است که به اعتبار دین، یعنی به اعتبار آنچه در نظام ارزشی دین محترم و معتبر شناخته شده است اتفاق می‌افتد. از این ‌جهت غیرت دینی معنایی ندارد جز رشک‌ بردن به، یا نشان‌دهنده توجهی غیورانه نسبت به آنچه در دین به ‌عنوان ارزش یا هنجار در نظر گرفته شده است. 

* غیرت دینی و کارکردهای اجتماعی آن در جامعه اسلامی

اگر آنچه در تعریف غیرت دینی آوردم را از من پذیرفته باشید، آنگاه تصدیق خواهید کرد که مفهوم غیرت دینی به‌ خودی‌ خود از کارکردهای اجتماعی روشنی برخوردار است؛ کارکردهایی اجتماعی که باعث می‌شود بتوانیم بی‌آنکه بیمی از خطا باشد ادعا کنیم غیرت دینی را به سطح یک نهاد اجتماعی مؤثر در زندگی اجتماعی مؤمنان ارتقا می‌دهد. از این ‌جهت که ترتیبات و صورت‌های خاصی از سلوک اجتماعی، در ارتباط با دیگران، چه از گروه مؤمنان باشند و چه نه را به شکلی مادی و در صورت‌های معینی ایجاب می‌کند، چرا که افراد بشر یا در دین با هم برادرند یا در خلقت با هم شریک. از این ‌جهت غیرت، هم می‌تواند رشک ‌بردن به سجایای اخلاقی مؤمنان باشد و هم می‌تواند توجه انسانی نسبت به سرنوشت افرادی که در پیرامون ما زندگی می‌کنند؛ چه مورد ظلم مستقیم مستکبر قرار گرفته باشند و چه به‌ خاطر ناملایمات زندگی با فقر یا مشکلاتی از این ‌دست، دست ‌به ‌گریبان باشند و در این زمینه هیچ فرقی نمی‌کند که صحبت از رشک ‌بردن به یا توجه غیورانه به وضعیت مؤمنان در میان باشد یا غیر مؤمنان. از این‌ جهت غیرت دینی متضمن نوعی مراقبت از دیگران است، به این خاطر که یا برادران دینی ما هستند یا مخلوقات خداوندی که به آن مؤمن هستیم، از این ‌جهت که وظایفی را که شرع مقدس در قبال دیگران برای ما تکلیف کرده است در قبال آنها انجام دهیم. مراقبتی که به شکل‌گیری نوعی سازمان دوستانه اجتماعی ذیل نهادهای رسمی دولت در یک جامعه سیاسی سازمان‌یافته منتهی می‌شود. همان‌طور که می‌توان انتظار داشت، در این صورت غیرت دینی را می‌توان به عاملی مؤثر در تقویت وفاق اجتماعی، افزایش بهره‌وری و بهزیستی عمومی مردم، همچنین به‌عنوان عاملی مؤثر در تاب‌آوری اجتماعی در نظر گرفت. چرا که ذیل چنین فهمی از این مفهوم هر بار تحت‌تأثیری امری که از کنترل شخص خارج است، زندگی او با بحران‌هایی بنیادین مواجه شد، می‌تواند انتظار داشته باشد که برادرانی غیور هستند که به اعتبار ارزش‌های دینی، یعنی ارزش‌های مقدسی که به منفعت‌سنجی و حسابگری انسان جدید تن نمی‌دهند، او را مورد حمایت قرار می‌دهند. حمایتی که در نهایت به شکل‌گیری انسجام اجتماعی، یعنی انسجام دوستانی که برادرانه به یکدیگر متوجه هستند، منتهی می‌شود.

***