ایده، راز مانایی یک جنبش

مختار شیخ‌حسینی، رئیس پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی:  1- چالشی که امروز بین مقاومت و رژیم صهیونیستی داریم یک تعارض هستی‌شناختی است، لذا می‌شود این تعارض را از منظر‌های مختلف مورد تحلیل قرار داد. می‌شود این تعارض را از منظر حق و باطل و از منظر تاریخی و قرآنی و حتی از منظر نظم بین‌الملل تفسیر کرد. در واقع مقاومت ایده، پروژه و گفتمانی است که در برابر ایده یکسان‌سازی که در دنیا وجود دارد، قد علم کرد. جهانی که بر مبنای رئالیسم سازمان‌دهی می‌شود، در آن تصور آنارشیکی از نظم بین‌الملل وجود دارد و آن اینکه تنها قدرت سخت، محور است. کسی به رژیم‌ها و هنجار‌ها شکل می‌دهد که قدرت بیشتری را در اختیار دارد. وقتی اینطور نظمی بر جهان حاکم است در واقع ریزقدرت‌ها و قدرت‌های کوچک چاره‌ای جز تبعیت ندارند. در چنین فضایی مقاومت خلاف‌آمد نظام بین‌الملل است. ایده‌ای که مقاومت حمل می‌کند متفاوت با آن نظم و هنجار‌هایی است که در جهان امروز دنبال می‌شود. پروژه مقاومت با پروژه‌ای که در سطح نظام بین‌الملل براساس قدرت سخت دنبال می‌شود یک تعارض هستی‌شناختی دارد. طبیعی است که چالش ما دائمی باشد. من معتقد هستم در نهایت این ۲ گفتمان را یک جنگ منطقه‌ای تعیین تکلیف می‌کند، مگر اینکه یکی از این گفتمان‌ها از ادعای خود دست بردارد؛ یا مقاومت از آرمانی که دارد کوتاه بیاید یا رژیم صهیونیستی از فلسفه تاسیسش عقب‌نشینی کند، لذا چالش ما هستی‌شناختی و بنیادین است.

 2- نکته دوم این است که ما از موضوعی به نام مقاومت صحبت می‌کنیم. من فکر می‌کنم توقف در این مفهوم به روشن شدن بحث ما کمک خواهد کرد. ما از ایده‌ای صحبت می‌کنیم که حداقل ۲ بخش دارد؛ یک بخش ایجابی و یک بخش سلبی. ما از یک پروژه ایرانی صحبت نمی‌کنیم. پروژه‌ای در سطح تحلیل امت مد نظر است. به لحاظ ایجابی این پروژه قائل به مرجعیت نص دینی در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی است. یعنی مرجعیت دین در حوزه‌های فردی انحصار ندارد و ما در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هم مرجعیت دین را به رسمیت می‌شماریم. به لحاظ سلبی نیز پروژه‌ای است که در برابر پروژه‌هایی که به دنبال یکسان‌سازی فرهنگی در جهان اسلام هستند، مقاومت می‌کند. 

لذا این پروژه به لحاظ سلبی مقاومت در برابر پروژه تمدن غرب و به لحاظ ایجابی به دنبال ساخت یک نظمی با مرجعیت نص دینی است. لذا برداشت من از مقاومت چنین تصویری است،

 3- نکته دیگر اینکه آیا پروژه‌ای که درباره آن صحبت می‌کنیم یک پروژه ایرانی است؟ این یکی از آسیب‌هایی است که در روایتی که از مقاومت ارائه می‌کنیم، آسیب‌زننده است. تردیدی نیست که با انقلاب اسلامی و در تجربه جمهوری اسلامی مقاومت ضریبی بسیار بالا خورده و به این پروژه کمک شده است ولی فروکاهش مقاومت به یک پروژه ایرانی هیچ کمکی به این پروژه نمی‌کند و حتی آسیب‌هایی را متوجه آن می‌کند.

وقتی این ایده را با این ۲ مؤلفه ایجابی و سلبی بررسی می‌کنیم، می‌توانیم بگوییم بیش از 150 سال این ایده در بخش‌های مختلف جهان اسلام عمر داشته است. وقتی اخوان‌المسلمین سال 1928 تاسیس شد همین دغدغه در ابتدا مطرح بود. وقتی عمر مختار در لیبی با فرانسوی‌ها و ایتالیایی‌ها و استعمار می‌جنگید، همین دغدغه را داشت. وقتی عبدالقادر الجزایری در برابر استعمارگران غربی مقاومت می‌کرد، همین دغدغه امروز که در لبنان و فلسطین مطرح است را داشت. مبارزه طولانی‌مدت مردم الجزایر از 1830 تا 1962 مقاومت یک ملت در برابر یک استعمار بیرونی مثل فرانسه بود، آن هم دغدغه‌ای شبیه به همین دغدغه امروزی ما داشت.

لذا پیشینه و تبار مقاومت در جهان اسلام بسیار غنی است. مقاومت بسیار بزرگ‌تر از آن است که یارانش را محدود در یک فهم ایرانی یا شیعی بدانیم. مقاومت یک ابرپروژه تمدنی کلان و جهان اسلامی است که فروکاهش آن به پروژه‌ای ایرانی و شیعی به آن کمکی نمی‌کند، در حالی که مقاومت یاران مختلفی در بخش‌های مختلف جهان اسلام دارد. باید تلاش کرد تا این ظرفیت‌ها فعال شود.

 4- نکته بعد این است که ممکن است ترورهای اخیر که تمرکزش بر رهبران مقاومت بود در برخی ناامیدی به وجود آورده باشد. من صرفا بر تجربه جنبش‌های اسلامی -که ایده مقاومت را دنبال می‌کردند - مروری می‌کنم. وقتی حسن البنا سال 1949 اعدام شد، هیچ وقت فکر نمی‌کرد جنبشی را که یک معلم در 22 سالگی تاسیس کرده چنان توسعه پیدا کند که امروز تقریبا هیچ جایی نباشد که اندیشه اخوان یا حسن البنا به صورت قانونی یا غیرقانونی در در آنجا فعال نباشد.

سال 2004 شهید حسین الحوثی، موسس جنبش انصار‌الله یمن در صنعا به شهادت رسید. او شخصیتی بسیار کاریزماتیک داشت، مفسر قرآن بود و تجربه سیاست‌ورزی داشت و عضو پارلمان بود. وقتی او به شهادت رسید و جنبشی محدود در یکی از استان‌های شمالی یمن جانشینی را به برادر جوان‌تر او عبدالملک واگذار کرد، کسی فکر نمی‌کرد بعد از ۲ دهه، انصار‌الله بزرگ‌ترین بازیگر قدرت در یمن شود و یکی از مهم‌ترین چالش‌های منطقه‌ای رژیم صهیونیستی را رقم بزند. تجربه جنبش‌ها نشان می‌دهد اصل ایده جنبش است و هر رهبری جنبش را تا گامی پیش می‌برد. 

سیدحسن نصرالله در ۳۱ سالگی جانشین شهید سیدعباس موسوی شد و وقتی جنبش را با شهادت خود به نفر بعد تحویل می‌دهد، ضریب سطح فعالیت حزب‌الله از جنبشی محلی به جنبشی منطقه‌ای و حتی بین‌المللی توسعه پیدا کرده است، لذا نقش رهبران اگر چه مهم است ولی مهم‌تر از آن ایده جنبش است که راز مانایی یک جنبش است و با وجود سختی از دست دادن رهبران، پیروان و کسانی که دلبسته جنبش‌ها هستند نباید این وضعیت را به پایان جنبش تفسیر کنند.

 5- در باب تحولات غزه و جنوب لبنان در یک سال اخیر می‌توانیم مؤلفه‌های جدید و قابل تامل‌تری را مشاهده کنیم. یک نکته اینکه گذار جنبش‌های مقاومتی از جنبش‌های قدیم به جنبش‌های جدید است. در جنبش‌های قدیم اجتماعی، عنصر رهبر بسیار مهم بود، تمرکز و سازمان بسیار مهم بود اما در جنبش‌های جدید اجتماعی، هویت جنبش به جای اینکه در شخص یا تعدادی از شخصیت‌ها و رهبران جنبش متبلور باشد، این هویت به نوعی سیال است و ما از هویت سیالی صحبت می‌کنیم که ممکن است یک فرد در لبنان و فلسطین یا عراق و ایران، کنشی مقاومتی انجام بدهد، بدون اینکه به لحاظ سازمانی بخشی از سازمان مقاومت باشد. این آورده جدیدی است که می‌توانیم در یک سال اخیر مشاهده کنیم. حتی اگر بخش زیادی از رهبران و کادر رهبری حماس در غزه به شهادت می‌رسند ولی جامعه به سطحی از خودآگاهی رسیده که گویی هر فردی به تنهایی بخشی از آن سازمان است. این مساله به دلیل آن است که جنبش‌ها از جنبش‌های سنتی به جنبش‌های جدید اجتماعی گذار کرده‌اند. این امر آورده جدیدی فراروی جنبش‌های مقاومت است.

 6- نکته بعدی جامعه‌پذیری خون‌محور است. هر سیستم و نظام سیاسی چه اسلامی باشد و چه غیراسلامی، دوست دارد ارزش‌های خود را به نسل بعد منتقل کند. ما از این امر به عنوان جامعه‌پذیری یاد می‌کنیم. در فضای مقاومت هیچ چیز مانند شهادت نتوانسته ارزش‌های مقاومت را از نسلی به نسل دیگر منتقل کند. کسانی که 1948 را ندیده‌اند و جنگ‌های چهارگانه بعد از آن را ندیده‌اند اما آرمان فلسطین برای آنها زنده است. 

چه چیز غیر از شهادت می‌تواند مقاومت را برای نسل‌های بعدی زنده کند؟ عنصر شهادت در جنبش‌های مقاومت خیلی مهم است و اهمیت خون است که نخ تسبیح ارزش‌های یک نسل به نسل بعدی است.

 7- نکته بعدی جامعه مقاوم است. یک نظامی که می‌خواهد محور مقاومت باشد باید خروجی یک جامعه مقاوم باشد. مقاومت هزینه‌های زیادی دارد. دولتی، دولت مقاومت است که خروجی جامعه مقاوم باشد. آنچه در لبنان حزب‌الله را حفظ می‌کند، جامعه مقاوم است. جامعه مقاوم پایه‌ها و اساس مقاومت است.

 8- ملت‌های عربی همه با مقاومت همراه هستند اما یک ساختار سخت حاکمیتی بر آنها تحمیل شده که اجازه کنشگری به آنها نمی‌دهد. در یمن وقتی ساختاری که دولت بر مردم تحمیل کرده بود از بین رفت، مدل کنشگری آنها به چه شکلی در آمد. اگر سختی تحمیلی دولت‌ها بر جامعه برداشته شود، مدل کنشگری جامعه در اردن، مصر و... چگونه خواهد شد؟ لذا بنده آینده را بسیار روشن می‌بینم.

***

اسرائیل، خط مقدم جریان استعمار