گروه اقتصادی: وضعیت تجارت آسیا در سال ۲۰۲۴ تحت تأثیر عامل کلیدی‌ای همچون رکود اقتصادی باعث شده فعالیت‌های تجاری ایران نیز تحت تاثیر قرار گیرد. برای نمونه سرعت رشد اقتصادی در کشورهای بزرگ مانند چین و هند کمی افت کرده است. همین مساله تقاضا برای نفت و مواد معدنی را کاهش داده است. با این حال ایران همچنان قصد دارد تجارت در منطقه را در اولویت قرار دهد. این در حالی است که طبق پیش‌بینی موسسه‌های بین‌المللی، رشد اقتصادی در آسیا بعد از تزریق منابع مالی 2 میلیارد یوآنی چین که بتازگی تصویب شده دوباره تقویت می‌شود، هرچند ممکن است با چالش‌هایی مانند تورم و نوسانات بازار مواجه شود.

در حال حاضر بیشترین صادرات ایران به کشورهای آسیایی، مواد معدنی، فولاد و نفت است. در این میان بخشی از بازار نفت ایران در اختیار چین قرار گرفته است. فرشید سیم‌بر، کارشناس اقتصاد در گفت‌وگو با «وطن امروز» در این باره گفت: روسیه با تخفیف 30 درصدی بخش مهمی از بازار نفت هند و چین را پوشش می‌دهد. به همین دلیل رقابت منفی در بازار نفت به وجود آمده است. با این حال همچنان ایران بخشی از نیاز نفتی کشورهای هند و چین را تامین می‌کند.

در حال حاضر افزایش استفاده از فناوری‌های دیجیتال و تجارت الکترونیک به رشد تجارت در منطقه کمک کرده است اما این موضوع در ایران چندان رشد نکرده است. البته در دولت سیزدهم زیرساخت‌های توسعه تجارت الکترونیک از طریق شرکت ملی پست قرار بود پیگیری شود، چرا که در حال حاضر بسیاری از کشورها به سمت دیجیتالی‌سازی فرآیندهای تجاری خود پیش می‌روند.

پس از بحران‌های ناشی از پاندمی کرونا، کشورها به دنبال تنوع‌بخشی به زنجیره‌های تأمین خود هستند. این موضوع می‌تواند به افزایش تجارت بین کشورهای آسیایی منجر شود اما در این بخش ایران همچنان نتوانسته موفقیت چندانی داشته باشد. هرچند در سال‌های گذشته عوارض صادرات محصولات خام بشدت افزایش داشته است اما زنجیره تولید چندان گسترش نیافته است.

محمدعلی دهقان‌دهنوی، رئیس سازمان توسعه تجارت می‌گوید: وضع عوارض صادراتی سنگین برای محصولات خام منجر به آسیب به اقتصاد کشور می‌شود، چرا که ما باید بتوانیم از صادرات محصولات خام درآمد کسب کنیم و همان درآمد را برای توسعه زنجیره تولید به‌کار بگیریم، در غیر این صورت با عوارض صادراتی بالا، درآمد کاهش می‌یابد و نمی‌توانیم برنامه توسعه زنجیره تولید را عملیاتی کنیم. از طرف دیگر با رشد فناوری، محصولات مصنوعی جایگزین محصولات واقعی می‌شوند. برای نمونه در سال‌های گذشته وضع عوارض منجر شده صادرات سنگ ایران کم شود و بازار ایران در اختیار کشورهای دیگر قرار بگیرد، در حالی که بازگشت به همان بازارها کار بسیار دشواری است.

* توسعه زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری، مقدمه توسعه تجارت

سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در زیرساخت‌ها بویژه در کشورهای در حال توسعه می‌تواند به تسهیل تجارت و افزایش ظرفیت‌های صادراتی کمک کند. هرچند تنش‌ها در روابط تجاری بین کشورها بویژه در زمینه‌هایی مانند فناوری و امنیت ملی می‌تواند بر تجارت در منطقه تأثیر بگذارد.

رئیس سازمان توسعه تجارت ایران اعلام کرد: ایران به ‌دنبال پیوستن به WTO است و در این راستا تلاش می‌کند اصلاحات اقتصادی و تجاری لازم را انجام دهد. این پیوستن می‌تواند به گسترش تجارت و جذب سرمایه‌گذاری خارجی کمک کند اما به طور قطع شرایط برای پیوستن ایران به این سازمان فراهم نیست. 

بنابراین گسترش همکاری‌ با اتحادیه اقتصادی اوراسیا که شامل کشورهای روسیه، بلاروس، قزاقستان، ارمنستان و قیرقیزستان می‌شود می‌تواند به توافقات تجاری و افزایش صادرات و واردات ایران کمک کند. البته ایران به صورت مجزا با کشورهای مختلف توافقات تجاری و اقتصادی دو یا چندجانبه امضا کرده که به توسعه روابط اقتصادی و تجاری کمک می‌کند. این توافقات شامل مبادلات تجاری، سرمایه‌گذاری و همکاری در زمینه‌های مختلف می‌شود. از این رو دولت چهاردهم باید تمرکز خود را روی توسعه این همکاری‌ها قرار دهد.

به طور کلی پیش‌بینی می‌شود تجارت در آسیا به رشد خود ادامه دهد اما با چالش‌ها و تغییرات متعددی نیز روبه‌رو خواهد بود. وضعیت تجارت سازمان همکاری شانگهای (SCO) در سال ۲۰۲۴ تحت تأثیر توافقات تجاری جدیدی میان کشورهای عضو قابلیت افزایش دارد. با توجه به وابستگی کشورهای عضو به منابع انرژی، همکاری با ایران در زمینه انرژی و انتقال آن می‌تواند به تسهیل تجارت و افزایش همکاری‌ها منجر شود. هرچند برخی کشورها ممکن است به دلیل مسائل تحریمی و اقتصادی، روابط خود را با ایران محدود کنند اما مطابق رسالت سازمان، ایران می‌تواند در این زمینه موفقیت‌های زیادی کسب کند.

افزایش استفاده از فناوری‌های نوین و تجارت الکترونیک در کشورهای عضو سازمان‌های بین‌المللی باعث تسهیل تجارت و کاهش هزینه‌ها می‌شود. بهبود زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل و لجستیک در کشورهای عضو می‌تواند به تسهیل تجارت و کاهش زمان تحویل کالاها کمک کند. به طور کلی، تجارت در سازمان شانگهای در سال ۲۰۲۴ به احتمال زیاد به رشد خود ادامه خواهد داد، هرچند چالش‌ها و موانع مختلفی نیز وجود خواهد داشت.

چالش‌های ژئوپلیتیکی می‌تواند به کشورهای عضو انگیزه دهد  تا به همکاری‌های جدید و جایگزین با یکدیگر بپردازند و روابط تجاری خود را تقویت کنند. به طور کلی، چالش‌های ژئوپلیتیکی می‌تواند تأثیرات مثبت و منفی بر تجارت میان اعضای سازمان شانگهای داشته باشد و ممکن است به افزایش تعرفه‌ها و محدودیت‌ها منجر شود. از این رو مدیریت هوشمندانه و دیپلماسی اقتصادی اهمیت دوچندان می‌یابد. در صورت اعمال تحریم‌ها از سوی کشورهای غیرعضو یا حتی بین اعضای سازمان، تجارت میان کشورها تحت تأثیر قرار می‌گیرد و ممکن است به کاهش حجم تجارت منجر شود.

ایران سال ۲۰۲۳ به صورت رسمی به عنوان عضو جدید به گروه بریکس پیوست. این عضویت می‌تواند به تقویت روابط اقتصادی و تجاری ایران با کشورهای دیگر عضو کمک کند. سطح همکاری ایران با گروه بریکس (BRICS) که شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی است، افزایش یافته است. اعضای این گروه به عنوان بازارهای بزرگ و در حال رشد شناخته می‌شوند و ایران می‌تواند از این فرصت برای افزایش صادرات خود بهره‌برداری کند.

ایران و کشورهای عضو بریکس بویژه روسیه و چین در زمینه‌های نفت و گاز و همچنین انرژی‌های تجدیدپذیر همکاری می‌کنند اما  همکاری با کشورهای بریکس در پروژه‌های زیرساختی و لجستیکی بسیار کم است. برای نمونه کریدور شمال - جنوب که با حضور ۲ عضو بریکس یعنی هند و روسیه باید انجام شود، با کم‌کاری‌هایی مواجه است. در حالی که این همکاری‌ها می‌تواند به بهبود شبکه‌های حمل‌و‌نقل و کاهش هزینه‌های تجارت بین هند و روسیه منجر شود.

در حال حاضر ایران به دنبال ایجاد روابط مالی و بانکی با کشورهای بریکس است تا بتواند از این طریق مبادلات تجاری خود را تسهیل کند و از وابستگی به سیستم‌های مالی غربی بکاهد. ایران در سال‌های اخیر با کشورهای بریکس در مجامع بین‌المللی و نشست‌های مختلف به بحث و تبادل نظر درباره مسائلی  همچون ایجاد و تقویت توافقات تجاری دوجانبه و چندجانبه با برای کاهش تعرفه‌ها و تسهیل مبادلات پرداخته است.

شناساندن کالاها و خدمات ایرانی به بازارهای کشورهای بریکس بویژه در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی و کشاورزی و تشویق سرمایه‌گذاران کشورهای بریکس به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیرساختی و صنعتی در ایران، راه‌اندازی مناطق آزاد تجاری برای جذب سرمایه‌گذاری و تسهیل تجارت با کشورهای بریکس از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌توان در دستور کار قرار داد. 

ایجاد سیستم‌های مالی و بانکی مستقل با کشورهای بریکس برای کاهش وابستگی به سیستم‌های مالی غربی و ترویج استفاده از ارزهای محلی در مبادلات تجاری برای کاهش هزینه‌های ارزی و افزایش ثبات مالی از برنامه‌هایی است که بتازگی ایران و چند عضو بریکس آن را کلید‌ زده‌اند اما در زمینه‌های دیگر مانند همکاری با کشورهای بزرگ تولیدکننده انرژی مانند روسیه و چین برای بهبود فناوری‌های استخراج و فرآوری، همکاری برای توسعه پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، اجرای پروژه‌های بزرگ زیرساختی، مانند راه‌آهن و جاده‌ها آنطور که باید کار نشده و می‌تواند برای تسهیل تجارت در دستور کار قرار گیرد.

همکاری‌های علمی و فناوری ایران با کشورهای عضو بریکس در بخش‌هایی مانند پزشکی، کشاورزی و فناوری اطلاعات آغاز شده است. این نمونه‌ها نشان‌دهنده این است که ایران توانسته با کشورهای بریکس همکاری‌های مثمر ثمری داشته باشد و از این فرصت‌ها باید به نفع خود بهره‌برداری کند. با اجرای این استراتژی‌ها، ایران می‌تواند از فرصت‌های اقتصادی بریکس بهره‌برداری و روابط خود را با کشورهای عضو این گروه تقویت کند.

 ایران و چین توافقات گسترده‌ای در زمینه‌های اقتصادی، تجاری و سرمایه‌گذاری امضا کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین این توافقات، «توافق جامع همکاری» است که به توسعه زیرساخت‌ها، حمل‌و‌نقل و پروژه‌های انرژی در ایران کمک می‌کند. همچنین ایران و روسیه در زمینه‌های نفت و گاز همکاری‌های نزدیکی دارند. پروژه‌های مشترک در زمینه استخراج و فرآوری نفت و گاز، از جمله توسعه میدان‌های نفتی، نمونه‌ای از این همکاری‌هاست. ایران و هند نیز در زمینه‌های مختلف از جمله کشاورزی و سنگ‌های قیمتی همکاری می‌کنند. همچنین بندر چابهار به عنوان یک کریدور مهم برای تسهیل تجارت بین ایران و هند شناخته می‌شود اما در این زمینه هندی‌ها نتوانستند مطابق وعده‌ها به توافقات پایبند باشند.

ایران در سازمان‌هایی مثل دیوان محاسبات بین‌المللی و کشورهای اسلامی نیز فعالیت دارد و به تقویت روابط اقتصادی و فرهنگی با کشورهای همسایه و کشورهای اسلامی می‌پردازد. به طور کلی، هدف ایران از همکاری با سازمان‌های اقتصادی بین‌المللی، تقویت روابط تجاری، جذب سرمایه‌گذاری و افزایش نفوذ اقتصادی در سطح جهانی است، هرچند چالش‌هایی نیز در این مسیر وجود دارد.