2- تربیت فرد یا گروهی که در برابر تحولات اجتماعی حساسند و با انگیزه اصلاح امور به نقد و اعتراض در قبال وضع نامطلوب موجود میپردازند، «آرمان» هر مکتب یا جامعهای است که درصدد پیادهسازی فضائل اخلاقی در تمام عرصههای اجتماعی است. این حساسیت در زبان دین به «غیرت» موسوم است. یکی از انواع حساسیتها در مسائل اجتماعی حساسیت در قبال تعرض به دین و اخلاق و زیر پا نهادن ارزشهای مبتنی بر آنهاست که از آن به انقلاب ارزشی یاد میشود. این نوع حساسیت به «غیرت دینی» موسوم است. غیرت دینی به عنوان یک تکلیف دینی، زمینهساز حفظ و حراست از دین و دفاع از حاکمیت ارزشهای متعالی انسانی و طرد ارزشهای منفی یا اندیشهای انحرافی است. از امیرمومنان علی(ع) نقل شده است که فرمود: آنگاه که حادثهای پیش آمد، اموالتان را سپر جانتان قرار دهید و اگر حادثهای پیش آمد که دین و آیینتان در معرض خطر قرار گرفت، جانتان را فدای دینتان کنید و بدانید هر کس دینش از بین رود، نابود است و غارتزده کسی است که دینش به غارت رود. (سفینه البحار، ج1، ص 476)
3- از سوی دیگر زندگی اجتماعی مقتضی تعامل و همیاری جمعی، گذشت، فداکاری و نادیده گرفتن برخی لغزشهایی است که ممکن است از سوی فرد یا گروه انجام شود. بیتردید انسانها در زندگی اجتماعی با ناملایماتی مواجه میشوند که زندگی را برای آنها دشوار کرده و هریک بر اساس ظرفیت وجودی خود تلاش میکنند آنها را از خود دفع کنند؛ برخی با تأمل و تفکر، برخی با صبر و تحمل، برخی با انتقاد و اعتراض و برخی نیز با خشونت و تخریب در برابر این ناملایمات از خود واکنش نشان میدهند. فرد مومن باید با درک این تفاوتها، از جهت روحی خود را برای زندگی مسالمتآمیز در کنار هر یک از اینها مهیا کند. این نوع رفتار از منظر دین به مداراهالناس موسوم است. در این باره نیز از امام علی(ع) نقل شده است که فرمود: تو را سفارش مىکنم به مداراى با مردم و احترام به علما و گذشت از لغزش برادران، چرا که سَروَر اولین و آخرین، تو را چنین ادب آموخته و فرموده است: «گذشت کن از کسى که به تو ظلم کرده، رابطه برقرار کن با کسى که با تو قطع رابطه کرده و عطا کن به کسى که از تو دریغ کرده است. (بحار الانوار-ط-بیروت ج75، ص71، ح34)
4- اکنون پرسشی قابل طرح است و آن اینکه چگونه ۲ مقوله غیرت دینی و مدارا کردن با مردم قابل جمع است؟ پاسخ این پرسش را از تبیین مفهومی هر یک از این ۲ واژه میتوان به دستآورد. غیرت دینی به جلوگیری از تعرض به باورها و ارزشهای دینی یا اخلاقی ناظر است و بر فرد یا گروه مومن فرض میداند که در برابر انحرافات ارزشی و ضدارزشها ایستادگی کند اما مداراهالناس ناظر به عفو و گذشت در برابر لغزشهای جزئی و شخصی است که هریک از افراد ممکن است در زندگی نسبت به شخص دیگر مرتکب شوند بدون آنکه قصد داشته باشند این لغزشها را به صورت رویه جاری درآورده یا با تکرار خطا در عرصه عمل، آنها را به عادت یا ملکه نفسانی مبدل کنند.
5- پرسش دیگر در باب جواز یا عدم جواز مدارا در برابر دشمن است. اگرچه در برخی روایات و نیز در اشعار برخی از شعرا به مدارا در برابر دشمن نیز توصیه شده اما مراد از آن دشمن شخصی است نه دشمنان جامعه، زیرا مدارا در برابر دشمنان جامعه به نابودی جامعه میانجامد اما مدارا در برابر دشمن خصوصی میتواند زمینه جلب محبت او را فراهم کند.
بنابراین انسان مومن موظف است بر اساس مسؤولیت مدنی خویش در قبال تعرض به دین و دگرگونیهای ارزشی که بتدریج در جامعه رخ میدهند حساسیت یا غیرت دینی نشان داده و با دفاع از حاکمیت دین و ارزشهای مطلوب به طرد ارزشهای نامطلوب بپردازد و در عین حال از خطاهای جزئی و مقطعی در امور شخصی که ممکن است از سوی اطرافیان در محیطهای مختلف زندگی رخ دهد، گذشت و با آنان به مدارا رفتار کند.
غیرت دینی مُوَلّدِ بازدارندگی و مُقَوّم امنیت
سیدمختار موسوی، پژوهشگر: ارباب لغت، واژه غیرت را به حمیّت، تعصب، جرأت و ناموسپرستی معنا کردهاند.
اصحاب فرهنگ و علمای علم اخلاق در فرهنگ و اخلاق اسلامی برای اصطلاح یا صفت غیرت جایگاه رفیع و با مُسَمّایی تعبیه کرده و از غیرت به عنوان یک فضیلت والای اخلاقی که انسان را به صیانت و پاسداری از ارزشهای مادی و معنوی خود ترغیب و تشجیع میکند یاد کردهاند.
با این مقدمه اجمالی در تعریف غیرت میتوان گفت تلاش و مجاهدت در امر حفظ و نگهداری آنچه برای انسان ارزشمند و مفید است غیرت میگویند.
غیرت از صفات خداوند متعال است. امام صادق علیهالسلام فرمودهاند: «اِنَّالله غَیوُرٌ و یُحِبُّ کُلَّ غَیورٍ»؛ خداوند، غیور است و هر غیرتمندی را دوست دارد.
با التفات به مطالب پیشگفته، غیرت در هر حوزهای اعم از غیرت دینی، غیرت ناموسی و غیرت ملی مولد و مقوم قدرت بازدارندگی است و ضمن اینکه قویترین سپر تدافعی است، میتواند در ایجاد مصونیت و ساختن حرز مناسب برای ارزشهای انسانی و اسلامی موثر باشد. پیامبر عظیمالشأن اسلام صلیاللهعلیهوآله فرمود: «اَلاوَ اِنَّالله حَرَّمَ الْحَرامَ وَ حَدَّ الحُدودَ وَ ما اَحَدٌ اَغْیَرَ مِنَالله وَ مِنْ غَیْرَتِهِ حَرَّمَ الْفواحِشَ»؛ «آگاه باشید که خداوند، محرمات را حرام و حدود را وضع کرد و هیچ کس غیورتر از خدا نیست که از روی غیرت، زشتیها را حرام کرده است».
بنابراین با توجه به اینکه غیرت از صفات الهی است و انسان به ماهو انسان در جایگاه خلیفهالهی و انسانی که حی متأله است، باید متصف به صفات مستخلف عنه خویش باشد و از اصل خود نشانههایی داشته باشد؛ غیور بودن و داشتن غیرت و متصف بودن به صفت غیرت از ضروریات انسان خلیفهالهی است.
وقتی خداوند غیور از روی غیرت حکم محرمات را صادر و ابلاغ فرموده و از روی غیرت و بندهنوازی خود امر به اقامه نماز فرموده تا انسان مومن و غیور به واسطه نمازش از فساد و فحشا و زشتیها و منکرات دور شود (إِنَّ الصَّلَاه تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ) بر جمیع مسلمین جهان واجب و ضروری است که غیرتمندانه در این مسیر سیر و سلوک داشته باشند و خود و خانواده و جامعه متبوع خود را از محرمات و زشتیها و منکرات دور کنند. در مطالب پیشین گفته شد که غیرت، انسان غیور را وادار میکند از هر آنچه دوست دارد و برایش عزیز و ارزشمند است حفاظت و نگهداری کند.
از جمله ارزشهایی که ما مسلمانان ایرانزمین نسبت به آنها حساسیت، حمیت و تعصب میورزیم عبارتند: از دین اسلام که همواره بعد از هر وعده نماز و در قنوتها «ثبت قلبی علی دینک» را زمزمه میکنیم. بعد از آن ناموس و حریم خانواده است و سپس وطن که برای ما خیلی عزیز و مقدس است.
ما بر این باوریم که غیرت دینی که محصول معرفتالله، معرفت نفس و مانوس بودن با جهانبینی توحیدی و سیر و سلوک در مسیر ائمه اطهار علیهمالسلام و داشتن یک زیست اسلامی و سبک زندگی قرآنی است، اگر ملکه اخلاق شود و در حد کمال در کسی محقق شود، اضافه بر حفظ و سلامت دین موجبات حفظ ناموس، خانواده و وطن نیز خواهد شد.
به قول معروف چون که صد آید 90 هم پیش ماست.
یعنی در صورت وجود غیرت دینی در هر انسانی، غیرت ناموس و غیرت ملی نیز در او محقق خواهد شد.
رزمندگان عزیزمان در دوران دفاع مقدس به اتکای غیرت دینی و روحیه عاشورایی که میوه غیرت دینی است، قبل از آنکه به فکر دفاع از خاک مهین خود باشند، برای دفاع از اعتقادات و باورهای دینی خود و برای دفاع از اصول و مبانی انقلاب اسلامی که توسط دشمن بعثی تهدید به نابودی شده بود، سینه خود را سپر گلولههای دشمن بعثی قرار دادند. رزمندگان دلیر ایران، جنگ تحمیلی را در تداوم قیام اباعبدالله الحسین(ع) میدانستند و برای احیای عاشورا و حفاظت از دستاوردهای عاشورا به فرمان حسین زمان خود وارد قتلگاهها میشدند.
خب! بدیهی است که به خودی خود، در پرتو این غیرت دینی خاک مقدس این سرزمین هم در سایه دفاع از دین و انقلاب اسلامی محفوظ ماند و انشاءالله برای همیشه از هر گزندی نیز مصون خواهد بود. بدین سان وجود و کمال غیرت ناموسی و غیرت ملی در انسان مسلمان متوقف بر تحقق غیرت دینی در انسان است.
در مقوله امنیت اخلاقی و امنیت اجتماعی نیز غیرت دینی قدرت بازدارندگی و مصونیت ایجاد میکند. یعنی زنان و مردان غیور به واسطه غیرت دینی بایدها و نبایدهای دینی و موازین و شئونات اخلاقی و مقررات قانونی کشور را در حوزههای مختلف رعایت میکنند و در نتیجه برای خود و دیگر شهروندان حرز امنیتی ایجاد میکنند و بالطبع از هر گونه تعدی و تعرضی مصونیت پیدا کرده و در امن و امان خواهند بود.
علیایحال برخلاف تصور غلط و برداشت ناصوابی که مغالطهکاران در جامعه ترویج کردهاند، غیرت دینی میتواند باعث افزایش ضریب مدارای اجتماعی و بالا رفتن سعه صدر مردم در مراودات اجتماعی و اطمینان خاطر و اعتماد متقابل نسبت به هم و کاهش چشمگیر جدالها، منازعات، اختلافات فردی و اجتماعی شود.
***
تلازم غیرت دینی و وحدت اجتماعی
یونس حافی، پژوهشگر: در بسیاری از مباحث اجتماعی و دینی، مفاهیمی همچون غیرت دینی و وحدت اجتماعی بهعنوان 2 رکن مهم مطرح میشوند. با این حال، در سالهای اخیر اینگونه القا شده که غیرت دینی ممکن است مانع مدارای اجتماعی و حفظ وحدت در جامعه شود. چنین تصوری نادرست و برخلاف آموزههای قرآن و تجربیات تاریخی است. قرآن کریم در آیه 67 سوره زخرف به روشنی بیان میکند که «الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ»؛ به این معنا که هر دوستی و اتحادی که مبتنی بر تقوا نباشد، در نهایت به دشمنی و اختلاف منجر میشود. این آیه نشاندهنده آن است که هر نوع وحدتی که بر اساس ارزشهای دینی و تقوا شکل نگیرد، پایدار نخواهد بود و سرانجام موجب جدایی و دشمنی خواهد شد. بر همین اساس، غیرت اسلامی نهتنها در تعارض با مدارا و وحدت اجتماعی نیست، بلکه عاملی ضروری برای ایجاد وحدت واقعی و پایدار است.
* مفهوم غیرت اسلامی و تقوا
غیرت اسلامی به معنای تعهد عمیق به اصول و ارزشهای دینی و پاسداری از آنهاست. فردی که دارای غیرت اسلامی است، نسبت به هویت دینی و اعتقادات خود حساس است و در برابر هر تهدیدی علیه این اصول، موضعگیری میکند اما نکته کلیدی این است که این غیرت باید بر اساس تقوا باشد. تقوا به معنای پرهیزکاری و رعایت حدود الهی است و غیرتی که بر پایه تقوا باشد، از هرگونه تعصب کور و رفتارهای نادرست به دور است.
غیرت بر مبنای تقوا نهتنها افراد را به دفاع از ارزشهای دینی و اخلاقی ترغیب میکند، بلکه آنان را به رعایت حقوق دیگران و حفظ عدالت در تعاملات اجتماعی نیز فرا میخواند. این نوع غیرت، برخلاف آنچه برخی تصور میکنند، به هیچ وجه مانعی برای مدارای اجتماعی و وحدت نیست، بلکه دقیقا در راستای حفظ این وحدت عمل میکند، چرا که غیرتمند دینی با رعایت تقوا، نهتنها از اصول خود دفاع میکند، بلکه سعی میکند با ایجاد تعادل و عدالت در جامعه، محیطی سازنده و منسجم فراهم کند.
* آیه 67 سوره زخرف و مفهوم وحدت پایدار
آیه 67 سوره زخرف به یکی از اصول مهم قرآن در رابطه با روابط انسانی و اجتماعی اشاره میکند: «الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ»؛ یعنی تمام دوستیها و پیوندهایی که مبتنی بر معیارهای دنیوی و خارج از تقوا شکل گرفتهاند، در روز قیامت به دشمنی تبدیل خواهند شد. این آیه نشاندهنده آن است که هر نوع وحدتی که بدون تقوا و ارزشهای الهی تعریف شود، به جای ایجاد همبستگی و همدلی، در نهایت به اختلاف و دشمنی منجر خواهد شد.
بر اساس این آیه، وحدت حقیقی تنها زمانی شکل میگیرد که افراد و گروهها بر اساس تقوا و اصول الهی گرد هم آیند. اگر وحدتی تنها به دلایل مادی یا سیاسی برقرار شود و از تقوا خالی باشد، دیر یا زود به نزاع و دشمنی منجر خواهد شد. این همان چیزی است که در تجربههای تاریخی نیز مشاهده میشود؛ بسیاری از اتحادهای سیاسی و اجتماعی که بدون توجه به اصول اخلاقی و دینی شکل گرفتهاند، در نهایت به تفرقه و جدایی انجامیدهاند.
* غیرت اسلامی و حفظ وحدت بر پایه تقوا
در این چارچوب، غیرت اسلامی نقش کلیدی در حفظ و تقویت وحدت بر اساس تقوا دارد. غیرتمند دینی به دلیل پایبندی به اصول و ارزشهای الهی، همواره سعی میکند وحدت اجتماعی را بر اساس عدالت، انصاف و رعایت حقوق دیگران تقویت کند. برخلاف وحدتهای سطحی و موقتی که بر پایه منافع مادی یا شخصی شکل میگیرد، وحدتی که بر اساس غیرت دینی و تقوا بنا شده است، همواره پایدار و مستحکم خواهد بود.
تاریخ اسلام پر از مثالهایی است که نشان میدهد چگونه غیرتمندان دینی با تکیه بر تقوا و رعایت اصول الهی، به حفظ وحدت و همبستگی اجتماعی کمک کردهاند. یکی از برجستهترین نمونهها، رفتار پیامبر اسلام(ص) در مواجهه با اختلافات میان قبایل و گروههای مختلف جامعه بود. پیامبر(ص) با تکیه بر تقوا و اصول اخلاقی اسلام، نهتنها توانست میان مسلمانان وحدت ایجاد کند، بلکه این وحدت را بر پایه عدالت و احترام به حقوق همه اعضای جامعه بنا نهاد.
* چالشهای موجود در فهم غیرت اسلامی و تقوا
با وجود این حقایق، در سالهای اخیر برخی تحلیلگران و فعالان فرهنگی به اشتباه تصور میکنند غیرت دینی با مدارا و وحدت اجتماعی در تضاد است. این برداشت نادرست معمولا بر اساس سوءتفاهم نسبت به مفهوم غیرت و تقوا شکل میگیرد. آنها غیرت را به عنوان تعصبی کور و سختگیرانه میپندارند که مانع تحمل و پذیرش تفاوتها میشود. در حالی که غیرت دینی، وقتی بر مبنای تقوا باشد، دقیقا برخلاف این برداشت عمل میکند. فردی که دارای غیرت اسلامی بر اساس تقوا است، به هیچ وجه به تعصب کور و خشونت تمایل ندارد، بلکه تلاش میکند با رعایت عدالت و احترام به حقوق دیگران، وحدت و همبستگی را تقویت کند.
* غیرت اسلامی و مسؤولیت اجتماعی بر پایه تقوا
یکی از جوانب مهم غیرت اسلامی، مسؤولیتپذیری اجتماعی است که به تقویت وحدت کمک میکند. فردی که به ارزشهای دینی پایبند است و غیرت دینی او بر اساس تقوا شکل گرفته، نهتنها به دفاع از ارزشهای دینی خود میپردازد، بلکه خود را مسؤول حفظ و تقویت وحدت اجتماعی نیز میداند. این افراد با حس مسؤولیتپذیری خود، به دنبال ایجاد عدالت اجتماعی و کمک به نیازمندان هستند، زیرا یکی از اصول اساسی تقوا، عدالت و توجه به حقوق دیگران است.
روشن است که غیرت اسلامی وقتی بر مبنای تقوا باشد، نهتنها مانع مدارا و وحدت اجتماعی نیست، بلکه به تقویت آنها نیز کمک میکند. آیه 67 سوره زخرف به ما یادآوری میکند که هر وحدتی که بدون تقوا و اصول دینی شکل بگیرد، در نهایت به دشمنی و اختلاف منجر خواهد شد، بنابراین وحدت واقعی و پایدار تنها زمانی شکل میگیرد که بر اساس غیرت دینی و تقوا باشد. افراد با غیرت اسلامی، با پایبندی به اصول الهی و رعایت حقوق دیگران، نهتنها از ارزشهای دینی خود دفاع میکنند، بلکه به حفظ و تقویت وحدت و همبستگی اجتماعی نیز کمک میکنند.