گروه اقتصادی: در چند ماه اخیر نوسانات بازار طلا، همچنین کاهش ارزش جهانی دلار مورد توجه بسیاری از فعالان اقتصادی قرار گرفته است. یکی از دلایل این نوسانات، رویکرد دلارزدایی کشورهای حوزه بریکس در راستای جایگزین کردن طلا به عنوان پشتوانه اقتصادی است. همین مساله نگرانی‌هایی را برای کشورهای غربی به وجود آورده است. به همین دلیل آنها نیز تقاضای زیادی برای طلا ایجاد کرده‌اند تا مانع سقوط دلار و اقتصاد کشورهای وابسته به این ارز شوند.

بلوک بریکس و تأثیرات آن بر اقتصاد جهانی کم‌کم در حال نمایان شدن است. سال ۲۰۰۹، 4 کشور برزیل، روسیه، هند و چین در یکاترینبورگ روسیه گرد هم آمدند و بلوک بریک را تشکیل دادند. سال بعد، آفریقای جنوبی نیز به این گروه پیوست و نام آن به بریکس تغییر یافت.

بر اساس آمار، بریکس نمایانگر نیمی از جمعیت جهان است و ۲۸ درصد قدرت اقتصادی دنیا را در اختیار دارد. سال ۲۰۱۸، تولید ناخالص داخلی این گروه حدود ۵۷ تریلیون دلار آمریکا برآورد شد. بر این اساس از سال ۲۰۲۲، بریکس به دنبال گسترش عضویت خود برآمد. چند کشور در حال توسعه، از جمله مصر، اتیوپی، ایران و امارات عربی متحده نیز در اول ژانویه ۲۰۲۴ به این سازمان پیوستند.

طبق پیش‌بینی‌ها، سهم بریکس از تولید جهانی از ۳۵ درصد فعلی به ۴۰ درصد تا سال ۲۰۲۸ افزایش خواهد یافت، در حالی که سهم کشورهای گروه G7  به 27.8 درصد کاهش خواهد یافت، بنابراین تقابل بریکس با اقتصاد آمریکا کاملا مشهود است. حتی می‌توان گفت بلوک اتحادیه اروپا نیز تحت تاثیر بریکس قرار خواهد گرفت.

* کاهش تأثیر دلار در تجارت

سازمان بین‌المللی بریکس قصد دارد تاثیر دلار در تجارت به عنوان ارز مسلط بر بازار جهانی را کاهش دهد، از این رو ارز ملی برای کشورهای در حال توسعه سهم بیشتری از تجارت بین‌المللی را به خود اختصاص می‌دهد. این سازمان در عین حال می‌خواهد با یکجانبه‌گرایی غرب، بویژه ایالات متحده، مقابله کند. یکی از مهم‌ترین اولویت‌های بریکس در یک سال اخیر، ایجاد نهادهای مالی و پولی درون این بلوک اقتصادی بوده است. این اقدام در راستای توسعه تجارت کشورهای عضو، همچنین کاهش تاثیرپذیری نوسانات جهانی بر اقتصاد این کشورهاست.

امروزه سهم دلار در بازارهای بین‌المللی به‌گونه‌ای است که اکثریت ذخایر ارزی کشورهای جهان، تجارت جهانی و مبادلات بانکی با دلار انجام می‌شود. این وضعیت به هژمونی اقتصادی ایالات متحده در دهه‌های اخیر کمک کرده است، به همین دلیل یکی از ماموریت‌های بریکس پایان دادن به هژمونی دلار است.

دلار نقش کلیدی در تجارت جهانی ایفا می‌کند. از سال ۲۰۲۲، دلار در ۵۴ درصد اسناد تجارت خارجی جهانی استفاده شده است. طبق آخرین آمار استاتیستا، سهم دلار در تجارت جهانی 9.3 درصد، در تولید ناخالص داخلی جهانی 25.4 درصد، در پرداخت‌های سوئیفت 46.5 درصد، در ذخایر ارزی رسمی کشورهای جهان ۵۹ درصد و در حجم تراکنش‌های فارکس (FX)  88.4 درصد است.

دلار آمریکا از زمان جنگ دوم جهانی به عنوان بزرگ‌ترین ارز ذخیره جهانی شناخته می‌شود و هم‌اکنون ۵۹ درصد از ارزش ذخایر خارجی کشورهای جهان را تشکیل می‌دهد. در این بین، یورو به ‌عنوان دومین ارز پرمصرف، تنها ۲۰ درصد از این ذخایر را در اختیار دارد، بنابراین اگر دلار و یورو را به‌عنوان یک بلوک واحد (جهان غرب) در نظر بگیریم، نزدیک به ۸۰ درصد از ذخایر ارزهای خارجی جهان تحت کنترل این دو ارز است.

* تبعات تشدید تحریم‌های مالی از سوی گروه 7

در سال‌های اخیر بویژه پس از حمله روسیه به اوکراین و تشدید تحریم‌های مالی از سوی گروه‌7، برخی کشورها تصمیم به تنوع‌بخشی به سبد ارزهای خارجی خود گرفته‌اند. در این راستا، اعضای بریکس نیز به ‌دنبال ترویج استفاده از پول‌های ملی خود در تجارت و معاملات هستند. چین بویژه در این مدت سیستم پرداخت جایگزین خود را به شرکای تجاری‌اش معرفی کرده و به دنبال افزایش استفاده بین‌المللی از یوآن (رنمینبی) است.

چند ‌ماه پیش، در نشست روسای مجلس کشورهای عضو بریکس که تیرماه در سن‌‌پترزبورگ برگزار شد، محمد‌باقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی اعلام کرد این مجمع در تلاش است نهادهایی موازی با برخی نهادهای بین‌المللی که تحت تأثیر سیاست‌های ایالات متحده قرار دارند، ایجاد کند. وی به سیستم پیام‌رسان مالی غربی سوئیفت اشاره کرد و گفت کشورهای عضو بریکس در حال توسعه سیستم پیام‌رسان مالی «بریکس پی» هستند. این پیام‌رسان مالی تمام معاملات ایران و روسیه را بدون استفاده از دلار انجام می‌دهد.

در واقع «بریکس پی»  نسخه جدید آزمایشی سیستم پرداخت است. شرکت‌کنندگان در مجمع تجاری بریکس در مسکو این نسخه آزمایشی را امتحان کردند. اعضای بریکس بر این باورند که مزیت این سیستم مالی این است که تحت کنترل کشورهای غربی، بویژه ایالات متحده نیست. آنها معتقدند در حالی که ایالات متحده ادعا می‌کند سوئیفت یک سیستم جهانی است، در واقع به طور مکرر از این سیستم برای تحمیل خواسته‌های خود بر دیگر کشورها بهره می‌برد.

* سیستم مالی بریکس جایگزین دلار در تجارت

اعضای بریکس معتقدند سیستم پیام‌رسان مالی بریکس پی به آنها این امکان را می‌دهد که ارز ملی جایگزین دلار در تجارت شود. به ‌علاوه، مقامات روسیه اعلام کرده‌اند نزدیک به ۹۰ درصد تجارت و تسویه‌حساب این کشور با چین از طریق ارزهای ملی یوآن و روبل انجام می‌شود. این تحولات نشان‌دهنده تغییرات عمده‌ای در نظام مالی جهانی و حرکت به سمت کاهش وابستگی به دلار است. 

این موضوع باعث شده ارزش دلار در مقابل سایر ارزها افت کند. از سوی دیگر تنش‌های بین‌المللی باعث شده بار دیگر سرمایه‌گذاران کمتری به دلار تکیه کنند. به همین دلیل است که شاهد افزایش معاملات با رمزارزها بویژه بیت کوین هستیم. ترامپ کاندیدای انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا تا حدودی به چشم‌انداز اقتصاد آمریکا و جایگاه دلار پی برده، به همین دلیل در کمپین‌های تبلیغاتی خود همواره تاکید کرده است ذخیره استراتژیک بیت‌کوین خزانه‌داری آمریکا را بالا می‌برد. بر مبنای پیش‌بینی‌های اقتصادی، هژمونی دلار تا 30 سال آینده به طور کامل از بین می‌رود و این ارز تنها پول ملی آمریکا خواهد بود و مبادلات عادی مانند سایر ارزها خواهد داشت.

* افزایش همکاری ایران با بریکس برای کاهش نقش دلار در تجارت

در نشست اخیر روسای بانک‌های مرکزی کشورهای عضو بریکس در روسیه، محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی ایران، پیشنهادات جدیدی را در زمینه تسویه‌حساب‌های مالی متقابل ارائه داد. او اعلام کرد که در رایزنی‌های اخیر، موضوع ایجاد یک پلتفرم جدید برای تسویه‌حساب‌های مالی و تبادلات ارزی بین اعضای بریکس با استفاده از ارزهای محلی مورد توافق قرار گرفت، همچنین توافقات مثبتی در زمینه‌های مالی و پولی همچون اتصال شبکه‌های کارت و همکاری‌های مالی شکل گرفته است. 

سیستم مالی جهانی عمدتا بر اساس صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی و تحت تأثیر کشورهای غربی است. به دلیل تعاملات سیاسی با این کشورها، بریکس به دنبال ایجاد ترتیبات جدیدی است.  بانک توسعه جدید بریکس (NDB) می‌تواند اهداف توسعه کشورهای عضو را دنبال کند، چراکه تاکنون عملکرد بانک جهانی در راستای اهداف آمریکا و کشورهای غربی بوده است. به همین دلیل NDB می‌تواند نقش مؤثری برای کشورهای عضو بریکس ایفا کند و ایران نیز قصد دارد به عنوان عضو و سهامدار این بانک فعالیت کند.

شانزدهمین اجلاس سران بریکس و بریکس پلاس قرار است از امروز تا ۲۴ اکتبر (اول تا سوم آبان) در روسیه برگزار شود. با توجه به پیش‌نشست‌های اخیر در این بلوک اقتصادی، مشخص است که موضوعات مالی و تجاری از مهم‌ترین محورهای این نشست خواهند بود.

* ارزش ارزهای کشورهای دیگر با افت دلار تقویت می‌شود

در حالی که کشورهای بریکس به طور کلی ۲۷ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می‌دهند، قدرت اقتصادی به‌ تنهایی نمی‌تواند برتری دلار آمریکا را تهدید کند. تحولات بازار و پذیرش بین‌المللی یک ارز نیز از اهمیت زیادی برخوردار است.

توسعه بازار نیازمند سال‌ها تلاش است و به عنوان بزرگ‌ترین مانع برای هر ارز جدید، می‌تواند تهدیدی برای دلار آمریکا محسوب شود. دلار از زمان تأسیس سیستم برتون وودز در سال ۱۹۴۴، به عنوان ارز ذخیره جهانی تثبیت شده است. این سیستم به طور رسمی دلار را به ارز ذخیره جهانی تبدیل کرد و ارزش ارزهای دیگر کشورها نیز به دلار وابسته شد.

حتی پس از فروپاشی این سیستم در دهه ۱۹۷۰، قیمت‌گذاری کالاها در سطح جهانی همچنان بر اساس دلار انجام می‌شود و بسیاری از کشورها ارز خود را به دلار مرتبط کرده یا آن را به عنوان واحد پولی خود در نظر می‌گیرند. طبق داده‌های بانک تسویه‌حساب‌های بین‌المللی، در سال ۲۰۲۲ دلار در بیش از ۸۸ درصد از کل معاملات ارزی جهانی مورد استفاده قرار گرفت.

طبق آمار صندوق بین‌المللی پول، نزدیک به ۶۰ درصد از ذخایر بانک‌های مرکزی جهانی به دلار آمریکا و ۲۰ درصد به یورو اختصاص دارد. این موضوع تا حدی به تغییر مقررات در نحوه طبقه‌بندی طلا توسط بانک تسویه‌حساب‌های بین‌المللی مربوط می‌شود.

با اینکه کارشناسان غربی بر این باورند که ارز جدید بریکس تأثیری بر سرمایه‌گذاران ایالات متحده نخواهد داشت اما این ارز می‌تواند به عنوان یک دردسر بالقوه ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیک برای ایالات متحده و غرب مطرح شود.

* کاهش تأثیر نوسانات دلار بر ارزش پول ملی کشورها

به عقیده کارشناسان اقتصاد، اگر کشورهای بریکس برای تجارت بین خود از ارز جدید استفاده کنند، ممکن است تأثیر مستقیمی بر تقاضا برای دلار نداشته باشد اما بریکس به تنهایی شامل یک‌سوم اقتصاد جهانی و نیمی از جمعیت جهان است. اگر نهادهای مالی و سیستم‌های پرداخت میان اعضا به‌طور کارآمد عملیاتی شوند، می‌توانند نقش مهمی در کاهش وابستگی به دلار ایفا کنند. در چند وقت اخیر خبرهایی منتشر شده مبنی بر اینکه کشورهای بزرگ صادرکننده نفت مانند عربستان تمایل زیادی به دلارزدایی پیدا کرده‌اند و حتی قصد عضویت در بریکس هم دارند.

در شرایط کنونی بسیاری از کشورهای در حال توسعه به دنبال تقویت پشتوانه پول ملی خود هستند تا کمتر از نوسانات دلار تاثیر بپذیرند. به عبارت دیگر، آمریکا در سال‌های گذشته همواره برای اینکه اقتصاد کشورهای دیگر تحت تاثیر نوسانات دلار دچار خسارت نشود از آنها امتیاز می‌گرفته است. به عبارت دیگر دلار به ابزار فشاری بر کشورهای مختلف تبدیل شده است. به همین دلیل همواره این کشورها مجبور هستند تجارت با آمریکا را در اولویت قرار دهند، یا اینکه اوراق از خزانه‌داری آمریکا بخرند.

اکنون چین نقش مهمی در اقتصاد دنیا ایفا می‌کند. این کشور هم‌اکنون با کاهش رشد اقتصادی مواجه شده است. به همین دلیل توسعه همکاری با کشورهای دیگر را در اولویت قرار داده است، چراکه آمریکا در چند ماه گذشته تعرفه‌های سنگینی را علیه کالاهای چینی اعمال کرده است. به همین دلیل چین برای اینکه بتواند همچنان وضعیت اقتصاد خود را تقویت کند باید همکاری بدون دلار خود را با کشورهای منطقه تقویت کند. در این پازل تنها کشور هند همکاری گسترده‌ای با اروپا و آمریکا دارد و در صورتی که این کشور در راستای کم‌رنگ کردن نقش دلار در تجارت اقدام کند، می‌تواند سهم بیشتری از تجارت آسیا و آفریقا را کسب کند.