محمد محمدی: هفته گذشته در خانه هنرمندان مراسمی با عنوان نکوداشت مرحوم عیسی قلی‌پور از هنرمندان پیشکسوت موسیقی مقامی خراسان برگزار شد؛ مراسمی که حاضران در کنار تجلیل از این هنرمند مطرح و نامی که 14 اردیبهشت‌ماه امسال دار فانی را وداع گفت، نگاهی هم به ظرفیت‌ها و اهمیت موسیقی مناطق بویژه موسیقی نواحی خراسان داشتند؛ موسیقی‌ای که آن را به نوعی فراقومیتی باید دانست و به جرأت باید اذعان کرد موسیقی مقامی خراسان یک نوع موسیقی وحدت‌بخش در بین تمام نواحی و مناطق کشور است. صدالبته عیسی قلی‌پور را باید از آخرین نسل هنرمندان بخشی کرمانجی دانست اما این نکته نیز حائز اهمیت است که مرحوم عیسی قلی‌پور به‌رغم بخشی بودنش اما همواره مورد احترام عاشیق‌ها و ماموستاها نیز بوده و همین ویژگی باعث شده است که او را نه‌تنها نماد موسیقی بخشی، بلکه عاشیق‌ها و ماموستاها نیز باید نامید.

مراتی مدیرعامل انجمن موسیقی ایران که خود جزو پژوهشگران حوزه موسیقی است، در تعریف و تمجید از موسیقی خراسانی با اشاره به جایگاه فراقومیتی این نوع موسیقی، اظهار داشت: موسیقی شمال خراسان و بخشی‌ها، موسیقی فراقومیتی است و جالب است که کردها از کوراوغلوی ترکی استفاده می‌کنند و ترک‌ها نیز از جعفرقلیِ کرد و این لایه‌ها در موسیقی ترکمن وجود دارد؛ فرآیندی که موضوع بسیار حیرت‌انگیزی است. همچنین در این منطقه استادان کنار هم زبان‌های‌شان را زندگی می‌کنند و حتی زبان‌های یکدیگر را حفظ می‌کردند که بتوانند موسیقی مشترک را حفظ کنند. موضوعی که درباره بخشی‌ها باید گفت بخشندگی آنهاست؛ بدون اینکه قومی نگران باشد که زبانش تغییر کند، از زبان قوم دیگری بخواند. من این تنوع زمانی را که به وحدت می‌رسد «پیشاکلاسیک» نامگذاری کرده‌ام. امشب شب مهمی است به جهت اینکه وحدت ایران را در این نوع موسیقی و این هنرمند برجسته مشاهده می‌کنیم. متأسفانه این موسیقی‌ها زیاد در سطح رسمی پخش نمی‌شود، فکر می‌کنم می‌تواند مخاطب زیادی داشته باشد.

به‌راستی چرا موسیقی نواحی خراسان به این میزان در موسیقی اصیل ایرانی دارای اهمیت است و چرا بسیاری از هنرمندان قدیمی و پیشکسوت موسیقی نواحی به این میزان نسبت به موسیقی خراسانی علاقه و اهتمام ویژه دارند؟

خراسان شمالی گنجینه‌ای از فرهنگ‌هاست و با توجه به حضور فرهنگ‌های مختلف در آن خطه، موسیقی آن نیز تنوعی خاص دارد؛ موسیقی‌ای که میراث معنوی مردم این خطه است و اقوام مختلف خراسان شمالی، موسیقی و مقام‌های مختلف آن را سینه‌ به ‌سینه حفظ کرده‌اند. بخشی‌ها روایتگر این فرهنگ دیرینه‌اند و با تلاش‌های انجام‌شده، موسیقی بخشی‌های شمال خراسان به ثبت جهانی هم رسید.  بخشی‌ها از برجسته‌ترین و معروف‌ترین دوتارنوازان در شمال این استان هستند که همراه با موسیقی محلی به نقل داستان‌های حماسی و عرفانی می‌پردازند.

موسیقی بخشی‌ها در مناطق شمالی خراسان شامل شهرهای بجنورد، شیروان، اسفراین، قوچان و درگز و با تغییرات اندکی در مناطق ترکمن‌نشین مانند جرگلان هم نواخته می‌شود. این موسیقی با توجه به حضور اقوام کرد و ترک در منطقه شمال خراسان با موسیقی شرق و جنوب خراسان فرق دارد و ویژگی بارز کردی و ترکی در آن مشهود است.

بخشی‌ها اغلب به زبان‌های ترکی، کردی و ترکمنی و سایر گویش‌های فارسی رایج در خراسان در منطقه موسیقی اجرا می‌کنند. این اجرا منحصر به مراسم خاصی نیست و بخشی‌ها در بیشتر موقعیت‌های اجتماعی بویژه در مراسم بزم و شادی و در ایام گذشته حتی در مراسم سوگواری هم به اجرای موسیقی می‌پرداختند. به همین دلیل است که موسیقی در زندگی مردم این خطه جایگاهی خاص یافته و با تار و پود زندگی‌شان درهم آمیخته است.

بخشی‌ها از مهم‌ترین نوازندگان خطه شمال خراسان هستند؛ داستان‌سرایی و روایت‌گری همراه با نواختن آهنگ دلپذیر دوتار، آوازخوانی و دکلمه‌گویی از هنرهای آنهاست. بر اساس فولکلور و باورهای فرهنگ عامه مردم شمال خراسان، هر دوتارنوازی بخشی نیست و در واقع بخشی به معنای کسی است که خدا به او موهبت و بخشش کرده و ویژگی‌های اخلاقی و کمالات معنوی او را به فردی ممتاز بدل ساخته است.

نوازندگان شمال خراسان به 2 گروه اصلی عاشق‌ها و بخشی‌ها تقسیم می‌شوند. عاشق‌ها اغلب کرمانج هستند و سرنا، قشمه، دهل، دایره، کمانچه و نی می‌نوازند و کار اصلی آنها فقط اجرای موسیقی و رقص محلی است.

بخشی‌ها از اقوام کرد و ترک هستند اما تعداد، کیفیت و اصالت کار بخشی‌های ترک بیشتر است؛ این بخشی‌ها دوتار می‌نوازند، آواز می‌خوانند و به نقل افسانه‌های ترکی و کردی در موضوعات مختلف حماسی، تاریخی، مذهبی و عاشقانه می‌پردازند.

بخشی‌های شمال خراسان از بسیاری جهات شبیه بخشی‌های ترکمن هستند و به عبارت دیگر به دلایل مختلف می‌توان گفت بخشی‌های شمال خراسان تحت تأثیر بخشی‌های ترکمن بوده‌اند.

وجود داستان‌ها و روایات مشترک در بین آنها و نیز شباهت ساز و دوتارشان و همسانی برخی شیوه‌های نواختن دوتار از جمله دلایل این امر است. شیوه نواختن دوتار بخشی‌ها بیشتر شبیه دوتارنوازی ترکمنی است تا شبیه دوتار شرق خراسان.

داستان‌سرایی و نقالی یکی از مهم‌ترین اشکال اجرای موسیقی شمال خراسان است که این داستان‌ها شامل ملودی‌ها و ترانه‌هایی با موضوعات و مضامین حماسی، تاریخی، مذهبی و عاشقانه است.