مصطفی نصری: عربستان سعودی طی سال‌های اخیر، در راستای برنامه اصلاحات خود موسوم به «چشم‌انداز 2030»، مسیر تغییرات گسترده در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی را آغاز کرده است. این تغییرات که از کاهش محدودیت‌های سنتی گرفته تا برگزاری رویدادهای فرهنگی و تفریحی را شامل می‌شود، اخیرا به یکی از رادیکال‌ترین مراحل خود رسیده است. یکی از نمونه‌های اخیر این تغییرات، فستیوال تفریحی «موسم الریاض» است که با عنوان «بزرگ‌ترین فستیوال تفریحی پاییزه جهان» در پایتخت عربستان برگزار شد. رقص و آواز در سرزمین وحی انتقادات بسیاری هم بیرون از عربستان و هم در این کشور به همراه داشته است. 

این اقدام، بسیاری از شهروندان عربستان و دیگر کشورهای اسلامی را خشمگین کرده و برخی آن را «بازگشت به دوران جاهلیت» توصیف کرده‌اند. تحولات فرهنگی عربستان، بویژه رویدادهایی نظیر موسم الریاض، آزمونی برای حکومت این کشور است. همان‌طور که تجربه ایران نشان داده است، ادعای حرکت به سوی مدرنیته و تقابل آن با باورها و حساسیت‌های دینی و اجتماعی، ریسک‌های بزرگی را به دنبال دارد.  اقداماتی مانند توهین به نمادهای اسلامی، به جای جلب حمایت عمومی، باعث بی‌اعتمادی و تشدید شکاف‌های اجتماعی خواهد شد؛ شکاف‌هایی که ممکن است در نهایت برای حکومت این کشور گران تمام شود.

* تجربه تاریخی ایران درسی برای امروز عربستان

برای فهم بهتر پیامدهای چنین اقدامات رادیکالی، مرور تاریخ ایران مفید است. در طول تاریخ معاصر ایران، اقداماتی که به عنوان ضدیت با اسلام و سنت‌های دینی تلقی شده‌اند، اغلب باعث اعتراضات گسترده مردمی و تضعیف حکومت‌ها شده‌اند. یکی از نمونه‌های تاریخی مشابه، انتشار عکس موسیو نوز بلژیکی، مدیرکل گمرک ایران، با لباس روحانیت در مجلس لهو و لعب بود. این اتفاق خشم گسترده مردم مذهبی ایران و علما را برانگیخت و اعتراضات سهمگینی را به دنبال داشت. مهم‌ترین واکنش از سوی سیدعبدالله بهبهانی، از علمای بزرگ تهران رخ داد که به نهضت مشروطه شتاب بخشید. اعتراضات بهبهانی به همراه سیدمحمد طباطبایی، به پیمان «سیدین سندین» منجر شد و مسیر تاریخ ایران را تغییر داد؛ پیمانی که جمعه هفته گذشته سالروز انعقاد آن بود. 

در دوره پهلوی نیز سیاست‌های رضاخان و محمدرضا شاه که به ‌نوعی نادیده‌ گرفتن ارزش‌های اسلامی و سنتی جامعه بود، اعتراضات گسترده‌ای را برانگیخت. اقداماتی نظیر کشف حجاب اجباری و محدودیت در برگزاری مراسم‌ مذهبی، در نهایت منجر به تقویت جریان‌های مخالف و انقلاب اسلامی 1357 شد. 

نادیده گرفتن ساختار اجتماعی و مذهبی جامعه، به جای تقویت پایه‌های حکومت، به اعتراضات اجتماعی منجر می‌شود. همان‌طور که جامعه ایران در برابر اقدامات ضداسلامی واکنش نشان داد، افکار عمومی عربستان نیز اکنون در برابر تحقیر نمادهای اسلامی حساسیت نشان می‌دهد.

* چشم‌انداز 2030 عربستان با ساختار اجتماعی آن تطابق ندارد

عربستان سعودی در تلاش است از وابستگی شدید اقتصادی به نفت فاصله گرفته و جامعه‌ای  با منابع درآمد متنوع ایجاد کند. در این راستا، تغییرات فرهنگی و توسعه برنامه‌های گردشگری از ارکان اصلی برنامه چشم‌انداز 2030 به شمار می‌رود اما جامعه عربستان که دهه‌ها تحت سلطه آموزه‌های وهابیت بوده، در برابر چنین تحولاتی بشدت حساس است.

رویدادهای اخیر مانند فستیوال «موسم الریاض»، شاید برای بخش‌هایی از جوانان جذاب باشد اما باعث شکاف در جامعه عربستان می‌شود، چرا که توهین آشکار به مقدسات اسلامی است و مشروعیت حکومت را در میان پایگاه مذهبی‌اش تضعیف می‌کند. همچنین توهین به مقدمات اسلامی درآمدهای حاصل از برگزاری حج را نیز تحت تاثیر قرار داده و عربستان را در زمینه گردشگری از این جنبه متضرر خواهد کرد. چنین نتیجه‌ای کاملا برخلاف اهدافی است که ریاض از سند تحول خود مدنظر قرار دارد.

تغییرات فرهنگی ناگهانی در برخی کشورهای اسلامی، غالبا بحران مشروعیت فرهنگی را برای حکومت‌ها ایجاد می‌کند. مشروعیت در نظام‌های حکومتی اسلامی بویژه در کشورهای منطقه مانند عربستان، بشدت به پایبندی حکومت به ارزش‌های دینی و سنتی وابسته است. در حالی که اصلاحات اجتماعی و فرهنگی می‌تواند باعث جلب رضایت اقشاری از جامعه شود، اگر این اصلاحات بیش از حد از هویت دینی فاصله بگیرد، مشروعیت حکومت در میان پایگاه‌های مذهبی تضعیف خواهد شد؛ پایگاهی که در جامعه سنتی عربستان قدرت قابل توجهی دارد. لذا اقدامات رادیکال بدون در نظر گرفتن ساخت اجتماعی و پایگاه سنتی جامعه، به سود حاکمان این کشور تمام نخواهد شد. تحمیل تغییرات ناگهانی و بی‌اعتنایی به ارزش‌های دینی، نه‌تنها مشروعیت حکومت را کاهش می‌دهد، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز اعتراضات و ناآرامی‌های اجتماعی شود.