کد خبر: 295473تاریخ: 1403/9/5 00:00
اصلاح نظام انتخاباتی شورای شهر تهران فرصتی برای سنجش ارتقای مسؤولیت‌پذیری و کارآمدی
آزمون تناسبی
مصطفی نصری: در شرایطی که موضوع افزایش طول دوره ششم شورای شهر از 4 به 7 سال به صورت جدی مطرح شده است، یک اصلاح مهم‌تر درباره شورای شهر به کمیسیون امور داخلی کشور مجلس رسیده که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. تغییر در شیوه برگزاری انتخابات شوراها بویژه در شهر تهران با تصویب ماده‌ای الحاقی به قانون انتخابات، زمینه‌ساز تحولی مهم در ساختار نمایندگی محلی خواهد شد. بر اساس تصمیم اخیر کمیسیون امور داخلی کشور و شوراهای مجلس، انتخابات شوراها در تهران به صورت تناسبی برگزار خواهد شد و این مدل در افق بلندمدت به سایر شهرهای بالای یک میلیون نفر جمعیت نیز تعمیم خواهد یافت. این تغییر که در نشست‌های اخیر کمیسیون شوراهای مجلس با حضور نمایندگانی از وزارت کشور، شهرداری تهران و شورای عالی استان‌ها مورد بررسی قرار گرفته، در صورت تصویب در مجلس و عبور از فیلتر شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام، می‌تواند به کاهش برخی چالش‌های اساسی در موضوع انتخابات و تبلور موثرتر اراده مردم در نهادهای مردم‌سالار منجر شود. مدل انتخاباتی یکی از عوامل کلیدی در افزایش یا کاهش مشارکت عمومی است. در حالی که نظام اکثریتی کنونی با چالش‌هایی نظیر کاهش احساس تأثیرگذاری رای‌دهندگان و ضعف در نمایندگی عادلانه سلایق مختلف مواجه است، مدل تناسبی می‌تواند راهکاری موثر برای رفع این مشکلات ارائه دهد. اجرای این مدل در انتخابات شوراهای شهر، فرصتی برای آزمایش و ارزیابی این رویکرد جدید است که در صورت موفقیت، می‌تواند به عنوان الگویی برای انتخابات مجلس و دیگر فرآیندهای انتخاباتی مورد استفاده قرار گیرد.
* چالش‌های انتخابات فردمحور
انتخابات شوراها در شهرهای بزرگ همواره با مشکلاتی همراه است. تعداد بالای کاندیداها و دشواری انتخاب از میان آنها، یکی از چالش‌های عمده رای‌دهندگان در این فرآیند است. تصور کنید وارد یک حوزه اخذ رای شده‌اید و باید از میان چند هزار کاندیدا، افرادی را برای نمایندگی در شورا انتخاب کنید. در چنین شرایطی، رای‌دهنده ممکن است به حافظه محدود خود متکی شود و شناخته‌شده‌ترین افراد، مانند ورزشکاران یا هنرپیشه‌ها را انتخاب کند، بی‌آنکه توانایی اجرایی یا مدیریتی این افراد مورد توجه قرار گیرد یا رای سفید بدهد و در عمل از حق مشارکت خود صرف‌نظر کند. در بهترین حالت نیز فرد ناگزیر است به فهرست‌های انتخاباتی اعتماد کند که غالبا بر پایه ائتلاف‌های غیرشفاف و موقت تشکیل می‌شوند و پس از انتخابات، پاسخگویی چندانی در قبال عملکرد خود ندارند. این وضعیت باعث شده است فهرست‌های انتخاباتی، بدون الزام به ارائه برنامه مشخص و شفاف، بیشترین نفع را از انتخابات ببرند. این در حالی است که عملکرد ضعیف آنها، غالبا تاثیری بر اعتبارشان در انتخابات بعد ندارد، چرا که بسادگی با تغییر نام یا برندسازی جدید، وارد رقابت می‌شوند.
* مزایای مدل تناسبی
انتخابات تناسبی می‌تواند بسیاری از این مشکلات را کاهش دهد. در این مدل، رقابت میان فهرست‌ها شکل می‌گیرد و رای‌دهندگان به جای انتخاب فردی از میان هزاران کاندیدا، یکی از چند فهرست موجود را برمی‌گزینند. این تغییر، مزایای متعددی به همراه دارد؛ اولا انتخاب از میان چند فهرست، فرآیندی ساده‌تر و آگاهانه‌تر از گزینش فردی از میان هزاران نفر است در نتیجه سردرگمی رای‌دهندگان در شناخت کاندیداها تا حد زیادی رفع می‌شود و ثانیا با رقابت تناسبی، فهرست‌ها باید پاسخگوی عملکرد گذشته خود باشند و نمی‌توانند با تغییر نام یا ائتلاف جدید، از مسؤولیت بگریزند. مطابق آنچه محمدصالح جوکار، رئیس کمیسیون امور داخلی کشور و شوراهای مجلس درباره شیوه برگزاری این انتخابات گفته است: «احزاب و فهرست‌های مختلف می‌توانند لیست ارائه دهند و در نهایت بر اساس وزن هر فهرست تعداد نمایندگان‌شان در شورای اسلامی شهر تعیین می‌شود؛ به عنوان مثال اگر یک فهرست 20 درصد آرا را به خود اختصاص دهد، 20 درصد اعضای شورا نیز متعلق به آن فهرست خواهد بود».
یکی از نگرانی‌های مطرح‌شده درباره مدل تناسبی، احتمال نادیده گرفته شدن حقوق کاندیداهای مستقل است که می‌خواهند به صورت فردی و بدون قرار گرفتن نام‌شان در فهرست‌ها در انتخابات شرکت کنند. طرح پیشنهادی برای انتخابات شوراها، ترکیبی از مدل تناسبی و اکثریتی را ارائه کرده است. بر اساس این مدل، کاندیداهای مستقل نیز می‌توانند در انتخابات شرکت کنند. جوکار درباره این موضوع گفت: «افرادی به صورت انفرادی در انتخابات تناسبی شرکت می‌کنند؛ انتخابات نیز بر اساس وزن و تعداد به آرای کل و درصدی برگزار می‌شود».
در این صورت اگر کاندیدای مستقل بتواند آرای بیشتری نسبت به دیگر رقبا کسب کند، بدون نیاز به عضویت در فهرست‌ها وارد شورا خواهد شد. در نهایت نیز کرسی‌های باقیمانده بر اساس میزان آرای کسب‌شده به فهرست‌ها اختصاص می‌یابد.
* مدل تناسبی و تأثیر آن بر افزایش مشارکت
یکی از چالش‌های اخیر نظام انتخاباتی در ایران، کاهش مشارکت عمومی در انتخابات است که دلایل متعددی از جمله مشکلات اقتصادی، بی‌اعتمادی به کارآمدی نهادهای انتخابی و ضعف‌های مدل انتخاباتی دارد. در حالی که مسائل اقتصادی و مدیریتی مستلزم راهکارهای بلندمدت و جامع است، مدل انتخاباتی به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار، می‌تواند نقش بسزایی در تغییر این روند داشته باشد. مدل انتخاباتی فعلی که بر اساس نظام اکثریتی بنا شده است، در شهرهای پرجمعیت بویژه تهران چالش‌های جدی ایجاد کرده است. در این مدل اولا رای‌دهندگان به دلیل عدم شناخت کافی نسبت به کاندیداها و متعاقبا افراد انتخاب شده، آنها را حاصل انتخاب خود ندانسته و احساس می‌کنند مشارکت‌شان تاثیری بر نتایج ندارد. همچنین در مدل اکثریتی معمولا برخی فهرست‌ها به صورت مطلق برنده انتخابات شده و برخی سلایق سیاسی صرفا به دلیل اینکه رایی پراکنده به افراد مختلف داده‌اند، بدون نماینده می‌مانند. به همین دلیل نیز بسیاری از رای‌دهندگان بر این باورند رای آنها در نتیجه نهایی انتخابات تأثیری ندارد، چرا که تنها لیستی که اکثریت آرا را کسب می‌کند، پیروز می‌شود و سایر آرا عملا نادیده گرفته می‌شود. به عبارتی اراده آنها در تصمیم‌گیری آن نهاد انتخاباتی اعمال نمی‌شود.
مدل تناسبی با تغییر در نحوه توزیع کرسی‌ها، ۲ عامل اساسی در افزایش مشارکت را تقویت می‌کند. در مدل تناسبی، کرسی‌ها به نسبت آرای کسب‌شده توسط هر فهرست یا گروه توزیع می‌شود. به این معنا که حتی اگر فهرستی نتواند اکثریت آرا را کسب کند، به میزان درصد رای خود نسبت به کل آرا در شورا سهم خواهد داشت. این امر، به رای‌دهندگان این پیام را منتقل می‌کند که هر رای اهمیت دارد و هیچ صدایی نادیده گرفته نمی‌شود. همچنین مدل تناسبی از آنجا که امکان حضور سلایق متنوع سیاسی و اجتماعی را در شوراها فراهم می‌کند، ضمن تقویت حس عدالت، موجب افزایش رقابت‌های سالم و انگیزه‌های مشارکتی می‌شود.
* مزایای آزمایش مدل تناسبی در انتخابات شوراهای شهر
اجرای مدل تناسبی در انتخابات شوراهای شهر، فرصتی برای گذار از ساختارهای انتخاباتی سنتی و حرکت به سمت نظامی شفاف‌تر، عادلانه‌تر و کارآمدتر است. این تغییر، اگر با دقت و برنامه‌ریزی مناسب انجام شود، می‌تواند اعتماد عمومی به نهادهای انتخابی را تقویت کرده و زمینه‌ساز مشارکت گسترده‌تر مردم در فرآیندی دموکراتیک شود.
به نظر می‌رسد اجرای آزمایشی این مدل در تهران، بهترین مسیر برای ارزیابی عملی آن باشد. با اجرای این طرح، می‌توان تجربه‌ای ارزشمند از نحوه عملکرد مدل تناسبی در ایران به دست آورد و زمینه را برای اصلاحات گسترده‌تر در نظام انتخاباتی کشور فراهم کرد.
مجلس شورای اسلامی پیش‌تر مصوب کرده بود انتخابات مجلس شورای اسلامی در حوزه تهران به صورت آزمایشی و با مدل تناسبی برگزار شود. اگرچه این مصوبه مورد تأیید شورای نگهبان قرار گرفت اما مجمع تشخیص مصلحت نظام به دلایل مختلف از جمله ملاحظات اجرایی و حساسیت بالای انتخابات مجلس، با آن مخالفت کرد.
با این حال، انتخابات شوراهای شهر به دلیل حساسیت کمتر و ماهیت محلی آن، می‌تواند بستری مناسب برای آزمایش مدل تناسبی باشد. اجرای آزمایشی این مدل در تهران، به عنوان بزرگ‌ترین حوزه انتخابیه شهری، می‌تواند نقاط قوت و ضعف این روش را آشکار کند. علاوه بر این انتخابات شوراها برخلاف انتخابات مجلس، بیشتر بر مسائل محلی و اجرایی تمرکز دارد از این رو حساسیت‌های سیاسی کمتری برانگیخته می‌شود. این امر، امکان اجرای آرام‌تر و بی‌حاشیه‌تر مدل جدید را فراهم می‌کند. در نهایت نیز در صورت موفقیت مدل تناسبی در انتخابات شوراها، می‌توان آن را به عنوان الگویی برای انتخابات مجلس نیز به کار گرفت.
* چالش‌های پیش روی مدل انتخابات تناسبی- اکثریتی
اجرای مدل تناسبی- اکثریتی هرچند با مزایای قابل توجهی همراه است، اما ممکن است با برخی چالش‌ها نیز مواجه شود این مدل، نیازمند ایجاد سامانه‌های جدید شمارش آرا و بازنگری در قوانین اجرایی است که ممکن است زمان‌بر و پرهزینه باشد. همچنین رای‌دهندگان ممکن است درک کاملی از نحوه توزیع کرسی‌ها نداشته باشند که این امر نیازمند اطلاع‌رسانی گسترده و آموزش عمومی است. مهم‌ترین چالش اما مقاومت برخی گروه‌های سیاسی است که در مدل اکثریتی منافع بیشتری دارند و ممکن است در برابر تغییرات مقاومت کنند.