گروه اقتصادی: دولت چهاردهم بارها افزایش قیمت بنزین را تکذیب کرده است اما سخنان دوشنبه شب رئیس‌جمهور در کنار شواهد، نشان می‌دهد احتمالا دولت در حال فراهم کردن مقدمات افزایش قیمت حامل‌های انرژی، بویژه بنزین است. اخیرا واردات بنزین سوپر توسط بخش خصوصی آزاد شده و میزان سقف سوخت‌گیری در تهران نیز کاهش یافته است.

این روزها مساله قیمت بنزین به عنوان یکی از موضوعات اصلی در بخش اقتصادی رسانه‌های کشور مطرح است. رسانه‌ها بارها به این موضوع پرداخته‌اند و هر بار نیز مسؤولان اجرایی کشور نکاتی را در این زمینه بیان کرده‌اند. شامگاه دوشنبه هم مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم به طور صریح در این باره سخن گفت.

پزشکیان در رابطه با افزایش قیمت بنزین گفت: «ما با ناترازی‌های بدی مواجهیم. ما ناترازی گاز، برق، آب، پول و محیط‌زیست داریم و هر کدام ممکن است با بحران مواجه شود». وی در پاسخ به سوالی با مضمون اینکه مجلس اجازه افزایش قیمت بنزین در سال آینده را نمی‌دهد و به واردات بنزین هم در ۱۴۰۴ هیچ ارزی اختصاص نخواهد داد، اذعان کرد وقتی ارزی برای واردات نباشد، بنزین هم گران می‌شود.

* مالیات پنهان در برابر یارانه پنهان

اگرچه هنوز سیاست مشخصی برای اصلاح وضعیت موجود در نظر گرفته نشده است اما محافل کارشناسی معتقدند دولت برای اصلاح این وضعیت یا باید شیوه سهمیه‌بندی را تغییر دهد یا اینکه سهمیه‌بندی با شرایط فعلی ادامه پیدا کند اما نرخ جدید بنزین وارداتی نیز به نرخ‌های فعلی افزوده شود. این موضوع همچنان به عنوان یکی از مسائل اصلی در بخش اقتصادی کشور مطرح است و نیاز به تصمیم‌گیری‌های دقیق و مدبرانه دارد اما در این تصمیم‌گیری‌ها باید نکاتی مد نظر قرار بگیرد.

به عنوان مثال در اقتصاد ایران، مفهوم مالیات پنهان وجود دارد اما یارانه پنهان خیر. مالیات پنهان به معنای دریافت مالیات توسط دولت از طریق خلق تورم است. وقتی دولت پول جدید چاپ می‌کند و میزان کالا ثابت می‌ماند، قدرت خرید مردم کاهش می‌یابد و قیمت‌ها افزایش می‌یابد. این فرآیند مالیات تورمی یا مالیات پنهان نامیده می‌شود.

منتقدان یارانه پنهان معتقدند قیمت‌های پایین کالاهای اساسی، نوعی جبران مالیات پنهان از طرف دولت است. آنها می‌گویند نرخ ارز توسط دولت‌ها افزایش یافته و باعث شده قیمت‌ها از تعادل خارج شود.

دولت‌ها با افزایش نقدینگی و خلق تورم، ابتدا مالیات پنهان از مردم می‌گیرند و سپس ادعا می‌کنند یارانه پنهان می‌دهند. تحلیل نرخ ارز نیز بسیار مهم است، زیرا با افزایش نرخ ارز، قیمت تمام کالاها افزایش می‌یابد.

* بازیگران افزایش نرخ ارز و تحمیل فشار بر مردم

بازیگران اصلی بازار ارز، شرکت‌های بزرگ و قاچاقچی‌ها هستند که نرخ ارز را تحت تأثیر قرار می‌دهند. افزایش مداوم نرخ ارز تورم را گسترش می‌دهد و فشار زیادی بر طبقات پایین وارد می‌کند.

بنابراین ادعای یارانه پنهان به دلیل مشکلات بازار ارز، جعلی است. با افزایش نرخ ارز، مشکلات اقتصادی حل نمی‌شود و تورم ساختاری افزایش می‌یابد. از این روند فقط دولت و شرکت‌های ارزبر وارد و صادر‌کننده سود می‌برند و با این روند فشار وارده بر طبقات پایین جامعه غیرقابل جبران خواهد بود.

* نقدی بر ادعای یارانه پنهان

محمدجواد توکلی، کارشناس اقتصاد و رئیس سابق مرکز پژوهش‌ها در واکنش به اظهارات مقامات ارشد اقتصادی دولت درباره یارانه پنهان با اشاره به 10 دلیل نوشت:

1- مفهوم نادرست یارانه: در مقوله انرژی چیزی به مردم داده نمی‌شود، بلکه از آنها مبلغی گرفته می‌شود که ادعا می‌شود کم است.

2- تبدیل قیمت انرژی به دلار: قیمت انرژی به دلار تبدیل می‌شود، در حالی که واحد پول ملی ریال است.

3- تقسیم‌ناپذیری یارانه ادعایی: یارانه ادعایی قابل تقسیم نیست، مگر اینکه انرژی مصرفی مردم صادر شود و دلار حاصل به مردم داده شود.

4- سیاست‌های غلط کاهش ارزش پول ملی: یارانه ادعایی نتیجه سیاست‌های غلط کاهش ارزش پول ملی است.

5- تأثیر بر بخش تولید: بخش زیادی از یارانه ادعایی مربوط به بخش تولید است و حذف آن باعث ورشکستگی صنایع می‌شود.

6- تورم ناشی از افزایش قیمت انرژی: افزایش قیمت انرژی باعث تورم می‌شود که بیشتر از یارانه آشکار است.

7- افزایش هزینه‌های حمل‌و‌نقل برای نیمی از جمعیت بی‌خودرو: افزایش قیمت انرژی باعث افزایش هزینه‌های حمل‌و‌نقل برای نیمی از جمعیت کشور می‌شود که ‌خودرو ندارند.

8- عدم توانایی در رساندن منافع به جامعه هدف: با گرانی بنزین امکان مدیریت رساندن سود آن به جامعه هدف که ماشین کم‌مصرف و حمل‌و‌نقل عمومی گسترده ندارد و تجهیزات آنها فرسوده است وجود ندارد.

9- تأثیر نرخ ارز بر یارانه پنهان: افزایش نرخ ارز باعث افزایش یارانه ادعایی می‌شود، در حالی که وضعیت رفاهی افراد تغییر نمی‌کند.

10- مالیات پنهان: دولت از مردم مالیات پنهان می‌گیرد که شاید بیشتر از یارانه پنهان ادعایی باشد.

* سناریوهای افزایش قیمت بنزین

فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت اعلام کرده بحث‌های کارشناسی در جریان است و دولت مردم را غافلگیر نخواهد کرد ولی از دیدگاه کارشناسی دولت یکی از راهکارهای زیر را باید دنبال کند.

* سناریوهای احتمالی

1- ادامه وضع موجود با تخصیص ارز واردات: ادامه عرضه بنزین با قیمت‌های فعلی (1500 و 3000 تومان) و تأمین ارز مورد نیاز برای واردات بنزین. این سناریو به دلیل نیاز به ارز زیاد و عدم تأیید مجلس، احتمالا اجرا نخواهد شد.

2- تعیین نرخ سوم برای بنزین مازاد بر سهمیه: بنزین سهمیه‌ای با نرخ فعلی باقی می‌ماند و مازاد مصرف با نرخ آزاد (نزدیک به فوب خلیج فارس) عرضه می‌شود. این سناریو می‌تواند ناترازی را کاهش داده و واردات بنزین را تقریبا به صفر برساند.

3- تغییر در شیوه سهمیه‌بندی: سهمیه‌های بنزین یارانه‌ای به افراد تعلق می‌گیرد و هر فرد ایرانی ماهانه 15 تا 20 لیتر بنزین سهمیه‌ای دریافت می‌کند. این سهمیه می‌تواند به فروش برسد و بنزین خارج از سهمیه با نرخی متفاوت عرضه شود.

4- افزایش نسبی قیمت بنزین با حفظ نظام فعلی سهمیه‌بندی: افزایش نسبی قیمت بنزین (30 تا 50 درصد) و تعیین نرخ سوم. این سناریو می‌تواند ناترازی بنزین را کاهش دهد و مقدمه‌ای برای افزایش سالانه قیمت بنزین بر اساس تورم باشد.

* سیاست‌های غیرقیمتی

علاوه بر این سناریوها، اجرای سیاست‌های غیرقیمتی مانند جایگزینی خودروهای فرسوده، تنوع‌بخشی به سبد سوخت و توسعه حمل‌و‌نقل عمومی نیز می‌تواند به کاهش و رفع ناترازی بنزین کمک کند.

مالک شریعتی‌نیاسر، عضو کمیسیون انرژی مجلس، چندی پیش در گفت‌وگو با «وطن امروز» بر اهمیت ایجاد تنوع در سبد سوخت کشور تأکید کرد و گفت: این موضوع یکی از تکالیف برنامه هفتم توسعه است و ظرفیت بسیار خوبی در کشور برای این امر وجود دارد.

شریعتی‌نیاسر با بیان اینکه عمده فشار تأمین سوخت حمل‌ونقل سبک کشور بر دوش بنزین است، افزود: توسعه سی‌ان‌جی، خودروهای برقی و خودروهای ال‌پی‌جی‌سوز (اتوگاز) می‌تواند تقاضای بنزین را تا حد زیادی کاهش دهد.

وی ادامه داد: امروز تولید گاز ال‌پی‌جی در کشور بیش از نیاز است و مازاد داریم، به‌طوری که در بسیاری از پالایشگاه‌ها این گاز را در مشعل‌ها می‌سوزانند.

وی ادامه داد: بر اساس گزارش‌های رسمی، مازاد تولید گاز ال‌پی‌جی که توان صادرات ندارد، سوخته می‌شود، در حالی که هر تن ال‌پی‌جی می‌تواند مصرف سوخت یک خودرو در سال را تأمین کند. شریعتی‌نیاسر تصریح کرد: خودروهایی با سوخت گاز مایع دچار مشکل هستند، زیرا قیمت آن بشدت بالا رفته است، در حالی که می‌توان در کوتاه‌مدت بخشی از فشار مصرفی بنزین را با استفاده از ال‌پی‌جی کاهش داد و نیاز به واردات بنزین را مرتفع کرد.

شریعتی‌نیاسر با تأکید بر اینکه سبد سوختی کشور باید متنوع شود، گفت: پالایشگاه‌سازی و افزایش ظرفیت پالایشگاه‌های فعلی، حذف خودروهای فرسوده، واردات خودروهای کم‌مصرف و برقی در کنار استفاده از ظرفیت ال‌پی‌جی و سی‌ان‌جی راهکارهایی برای کاهش مصرف بنزین است. همه اینها باید با هم اجرایی شود و مجموع این راهکارهای غیرقیمتی می‌تواند حداقل ۲۰ تا ۳۰ درصد نیاز کشور به بنزین را کاهش دهد.

* راهکارهای حل بحران ناترازی بنزین از دیدگاه یک کارشناس

نرسی قربان، کارشناس انرژی درباره مساله ناترازی بنزین و راهکارهای ممکن توضیحاتی ارائه کرد. وی گفت: ناترازی بنزین عمدتا بر اثر به‌هم ریختن عرضه و تقاضا ایجاد می‌شود. وی توضیح داد: افزایش جمعیت و تقاضای روزافزون در حالی رخ داده که عرضه بنزین ثابت مانده است.

قربان افزود: خودروهای موجود در بازار چند برابر میانگین جهانی مصرف دارند و همین مساله باعث افزایش تقاضا شده است. متأسفانه به دلیل مشکلات پالایشگاه‌ها، نفت و تحریم‌ها، توان افزایش تولید بنزین را نداشته‌ایم و این مساله منجر به ناترازی بنزین شده است.

وی به ۲ راهکار اصلی برای حل بحران ناترازی بنزین اشاره کرد:

1- افزایش تولید: افزایش تولید بنزین نیازمند سرمایه و تکنولوژی است که در شرایط فعلی براحتی امکان‌پذیر نیست.

2- افزایش قیمت: افزایش قیمت بنزین می‌تواند به کاهش تقاضا منجر شود اما به دلیل تبعات اجتماعی این راهکار معمولا مد نظر قرار نمی‌گیرد.

قربان خاطرنشان کرد: به دلیل امکان‌پذیر نبودن افزایش قیمت، باید به راهکارهای غیرقیمتی روی آورد. به ‌عنوان مثال استفاده از خودروهای برقی به جای خودروهای بنزینی می‌تواند راهکار موثری باشد اما این راهکار نیازمند زمان طولانی است.

* نیاز به سرمایه‌گذاری در پالایشگاه‌ها

وی تأکید کرد: افزایش تولید بنزین نیازمند ساخت پالایشگاه‌های جدید است که می‌تواند به ‌عنوان راهکاری طولانی‌مدت و مثمرثمر مورد توجه قرار گیرد.

قربان در پایان گفت: تنها راهکار سریع حل ناترازی بنزین، افزایش قیمت است اما به دلیل تبعات اجتماعی این راهکار، نیاز به بررسی و برنامه‌ریزی دقیق دارد. افزایش تولید نیز نیازمند سرمایه‌گذاری و تکنولوژی است که باید به‌ عنوان راهکار طولانی‌مدت مد نظر قرار گیرد.