کیاوش کلهر: پروژه «نئوم» سعودی آینه‌ای برای راستی و صدق کارکرد پروژه دروغ بزرگ گوبلز بود. بن‌ سلمان نشان داد با دروغ بزرگ و تصویرهای خیالی، می‌توان تئاتری سیاسی روی صحنه بین‌الملل اجرا کرد که خوب فروش خواهد کرد اما پشت صحنه ماجرا به قرار صحنه اجرا نیست. بن‌سلمان چنان «چشم‌اندازی» از یک رویای بزرگ ساخته که حتی محل تحلیل و نظر رسانه‎‌‎ها و مهم‌ترین سایت‌های تحلیلی نیز شد. «چشم‌انداز سعوی» برای سال 2030 به‌سرعت با بازسازی رسانه‌ای چهره حکومت سعودی و بن‌سلمان و با رپرتاژ تحلیلی و خبری برای پروژه 2030 که ابرپروژه «نئوم» بخش بزرگی از این تصویر بود، بدل به یکی از نمادهای تغییرات بزرگ در خاورمیانه و در بین تحلیلگران خارجی شد. برای مثال کمی کمتر از یک ماه پیش، کریم سجادپور، نویسنده دورگه ایرانی - آمریکایی، در مجله معتبر فارن پالسی، رپرتاژی از پروژه بن‌سلمان برای سعودی نوشت و در آن گزارش تلاش کرد با قیاس میان وضعیت ایران و چشم‌انداز توسعه ایران در آینده با چشم‌انداز توسعه سعودی تا سال 2030، نتیجه‌ای رپرتاژی برای دربار سعودی بگیرد. سجادپور در آن مقاله، کوشید نشان دهد پروژه‌هایی مانند بی‌توجهی به مساله فلسطین و عادی‌سازی روابط با اسرائیل، زدودن اسلام‌گرایی از عربستان و پروژه توسعه‌ای نئوم، نشانه‌هایی روشن از افق آینده سعودی در منطقه خاورمیانه است. در میان ایرانیان نیز هستند و بودند بسیارانی که رعب تصاویر و سحر رویاهای سیاسی و اقتصادی در عربستان برای‌شان به ‌قدری بالا و اثرگذار بود که هنگام قیاس گرفتن از وضع میان ایران و سعودی، حتما به پروژه‌های توسعه‌ای در سعودی مانند نئوم به عنوان یکی از مصادیق توسعه در عربستان اشاره می‌کردند. رفته‌ رفته در میان بخشی از ایرانیان و در میان رسانه‌های جهان، سعودی با اجرای پروژه‌های بزرگ و تلاش برای بازسازی چهره خود، بدل به الگویی نوین از رفرم و اصلاح سیاسی از بالا شد. بن‌سلمان بخوبی درک کرده بود و می‌کند که برای اصلاح چهره حکومتی مثل سعودی، نیاز به تصویر دارد. اصلاحات و رفرم، نیاز به ایماژی دارد که فاهمه عمومی با ارجاع به آن ایماژ به درکی از تفاوت برسد و بتواند میان وضع اکنون، آینده و گذشته یک کشور قیاس بگیرد. این نیاز به تصویر در هیچ‌کدام از فرآیندهای توسعه، بخوبی و کیفیت سازه‌ها و عملیات‌های عمرانی، پاسخ نمی‌گیرد. سازه‌های بزرگ، معماری‌های مدرن و پروژه‌های سازندگی‌ای که شبیه جهان آینده فیلم‌های هالیوودی باشند، هنوز هم برای باورپذیری توسعه بسیار کارآمدند. با این فرمول، پروژه نئوم سعودی، به پیشانی و تصویر بزرگ مقیاس توسعه سعودی بدل شد. 

* پروژه نئوم چیست؟ 

نئوم پروژه‌ای بلند پروازانه برای ساخت یک شهری با شمایل شهری از آینده در کرانه دریای سرخ است که این شهر پیشانی مهمی به نام LINE  دارد؛ طرحی که بر اساس آن شهری به طول 170 کیلومتر با ساختمان‌های آینه‌ای بلند ساخته می‌شود. برآورد می‌شود ارزش کل این پروژه که مجموعه‌ای از شهرهای صنعتی، توریستی و نوآورانه را شامل می‌شود، به عدد بزرگ 500 میلیارد تا 1.5 تریلیون دلار برسد. شهر LINE بر اساس گفته‌های طراحان آن شامل ساختمان‌های آینه‌ای بلند، حمل‌ونقل سریع و فناوری‌های هوشمند برای زندگی پایدار است. هدف آن هم ترکیب نوآوری و سبک زندگی مدرن در محیطی بدون خودرو و انتشار کربن صفر است. 

حالا اما به نظر می‌رسد سنگ بزرگ واقعیت به آینه‌های کشیده پروژه نئوم می‌خورد. از ابتدای امسال گزارش‌های متعددی در رسانه‌های بین‌المللی نوشته شد با محوریت از دور یا اولویت خارج شدن پروژه نئوم برای سعودی که در این گزارش، می‌خواهیم بخش‌هایی از آنها را باهم مرور کنیم. 

مجموعه این گزارش‌ها در رابطه با نئوم سعودی، از 2 سال پیش با خبرهایی در رابطه با مرگ‌های گسترده کارگران در این پروژه آغاز شد اما از ابتدای امسال، سمت و سوی رپرتاژها و اخبار به سمت عدم امکان فنی اجرایی شدن این پروژه حرکت کرده است. رسانه بلومبرگ ابتدای امسال در گزارشی ادعا کرد پروژه «خط» که قرار بود 1.5 میلیون نفر را در خود جای دهد، به ابعاد میزبانی از حدود 300 هزار نفر تقلیل یافته است. این رسانه در رابطه با محدودیت‌های اجرایی این طرح نوشت: «مقامات سعودی پیش‌تر اعلام کرده بودند پروژه «خط» در مراحل مختلف ساخته خواهد شد و در نهایت قرار بود 170 کیلومتر از بیابان را پوشش دهد اما به دلیل تغییرات اخیر، اکنون پیش‌بینی می‌شود تنها 2.4 کیلومتر از این پروژه تا سال 2030 تکمیل شود. این تغییرات به محدودیت‌های مالی و کاهش پیشرفت پروژه مربوط می‌شود». 

همزمان با این گزارش رسانه بلومبرگ، سرویس جهانی بی‌بی‌سی هم در گزارش مفصلی، به وضعیت فجیع ساکنان بومی مناطقی در حال ساخت‌وساز در کرانه دریای سرخ پرداخت و این پروژه را پروژه‌ای مهلک و کشنده که با تهدید به مرگ پیش می‌رود، توصیف کرد و نوشت: «یکی از ساکنان محلی با نام عبدالرحیم الحویطی، پس از انتشار ویدئوهایی در اعتراض به تخلیه اجباری، به ضرب گلوله نیروهای امنیتی کشته شد. دولت سعودی ادعا کرد که او به نیروها تیراندازی کرده است اما سازمان‌های حقوق بشری معتقدند که او تنها به دلیل مقاومت در برابر تخلیه کشته شده است، همچنین حداقل ۴۷ نفر دیگر بازداشت شده‌اند که برخی به اتهامات تروریستی محکوم شده‌اند و ۵ نفر از آنها در صف اعدام هستند. یک افسر اطلاعاتی پیشین سعودی به بی‌بی‌سی گفته است که به او دستور داده شده بود ساکنان قبایل محلی را برای ساخت پروژه لاین تخلیه کند. این دستور شامل مجوز استفاده از زور معطوف به کشتن برای تخلیه افرادی بود که مقاومت می‌کردند. تحلیل تصاویر ماهواره‌ای نشان داده است خانه‌ها، مدارس و بیمارستان‌های 3 روستا کاملا نابود شده‌اند. ساکنان محلی نیز گزارش داده‌اند که غرامت‌های وعده داده‌شده پرداخت نشده یا بسیار کمتر از حد انتظار بوده است». با کمی فاصله از این گزارش‌ها، بحث‌هایی از وضعیت نیروهای کار در این پروژه به محافل عمومی درز کرد که عموم این بحث‌ها، با محوریت وضعیت اسفناک کارگران درگیر در این پروژه و کشتار بی‌رحمانه آنان در محیط کارگاهی بود. وحشت‌ناک‌ترین گزارشی که از وضعیت کارگران در پروژه نئوم منتشر شد، گزارش ITV بود که نوشت «بیش از 21,000 کارگر هندی، بنگلادشی و نپالی از سال 2017 در عربستان سعودی در جریان پروژه‌های مختلف چشم‌انداز 2030 سعودی جان خود را از دست داده‌اند. کارگران همچنین می‌گویند که آنها «برده‌های محبوس» و «گدایان» هستند. گزارش‌هایی نیز از ساعات کاری غیرقانونی و نقض حقوق بشر منتشر شده است. بیش از 20,000 نفر از بومیان منطقه نیز به‌طور اجباری از منطقه اخراج شده‌اند تا راه برای نئوم باز شود». 

رسانه میدل ایست آی، ماه گذشته به بهانه کنار گذاشته شدن مدیر اجرایی پروژه نئوم، به بررسی آخرین تغییرات در رابطه با این چشم‌انداز بلندپروازانه پرداخت. این رسانه در رابطه با آخرین وضعیت نئوم نوشت: «مدیرعامل پروژه‌ نئوم، ناظمی النصر، به همراه چند مدیر دیگر از سمت خود کنار رفته‌اند. پروژه نئوم که یکی از برنامه‌های بلندپروازانه محمد بن سلمان برای کاهش وابستگی اقتصادی عربستان به نفت است، با مشکلات جدی مواجه شده است. انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ فقط 2.4 کیلومتر از پروژه تکمیل شود و جمعیت پیش‌بینی‌شده بشدت کاهش یافته است. عربستان سعودی به صورت مستمر و برای سال‌ها به درآمدهای نفتی نیاز دارد. صندوق بین‌المللی پول محاسبه کرده است که این کشور برای متوازن نگه‌داشتن بودجه خود نیاز دارد قیمت نفت برای مدت‌ها روی قیمتی نزدیک به 100 دلار بایستد، در حالی که قیمت نفت الان نزدیک 20 دلار با این میزان فاصله دارد. عربستان سعودی در جذب سرمایه‌گذاران خارجی نیز ناکام مانده است. اگرچه بانکداران غربی و مدیران ارشد شرکت‌های سرمایه‌گذاری برای مذاکره و انجام معاملات به این کشور آمده‌اند، تمایلی به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بسیار بلندپروازانه‌ای مانند نئوم نشان نداده‌اند». 

زمزمه‌های عدم تناظر این رویافروشی بن‌سلمان با واقعیت‌های روی زمین، در رسانه میدل ایست مانیتور هم به گزارش درآمد و این رسانه نوشت که با توجه به تخمین هزینه و عدم امکان این تخمین، سعودی فعلا بر قابلیت‌های ورزشی پروژه نئوم تمرکز دارد تا تکمیل بخش‌های جاه‌طلبانه آن مانند شهر خط. این رسانه نوشت: «هزینه اولیه آن 500 میلیارد دلار برآورد شده بود اما تخمین‌ها برای ساخت «لاین» به تنهایی به بیش از یک تریلیون دلار رسید. به همین خاطر عربستان سعودی با تمرکز بر بخش‌هایی از پروژه نئوم که برای میزبانی از رویدادهای ورزشی جهانی ضروری هستند، برنامه‌های اولیه جاه‌طلبانه خود را کاهش داده است. این تصمیم به دلیل افزایش هزینه‌ها و فشار اقتصادی ناشی از قیمت پایین نفت اتخاذ شده است. استعفای مدیر اجرایی، ناظمی الناصر هم تا حدی به دلیل عدم دستیابی به اهداف کلیدی بوده است».