گروه اقتصادی: در سال‌های اخیر ایران با توسعه همکاری‌ها تلاش کرده است اثر تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری و مالی غرب را کم کند. به همین دلیل محور همکاری‌های بانکی نیز روی ارزهای محلی و بر مبنای توافقات تجاری متمرکز است. این مساله باعث می‌شود تجارت ایران نسبت به گذشته با محدودیت کمتری مواجه شود. با این حال برخی کارشناسان معتقدند راهبرد ایران باید توسعه کریدورها و تقویت رایزنان اقتصادی باشد تا بتواند هزینه حمل‌و‌نقل را کاهش

 دهد. 

در اقتصاد جهانی، رایزنان بازرگانی به ‌عنوان نمایندگان اقتصادی کشورها، نقشی حیاتی در توسعه صادرات و تسهیل روابط تجاری دارند. در واقع وظیفه رایزنان شامل شناسایی فرصت‌های جدید تجاری، کاهش موانع تجاری و ایجاد ارتباطات موثر با بازارهای خارجی برای کمک به رشد اقتصادی کشور است. 

با این وجود، در ایران عملکرد ضعیف رایزنان بازرگانی کاملا نمایان است، البته بخشی از این مشکل به دولت روحانی بازمی‌گردد که ضعف هماهنگی بین وزارت صمت و وزارت امور خارجه وجود داشت. از طرف دیگر بسیاری از رایزنان اقتصادی ایران در کشورهای دیگر در آن دوران به کشور بازگردانده شدند، در حالی که در ابتدای فشار تحریم‌های غرب علیه ایران رایزنان بازرگانی می‌توانستند در توسعه صادرات ایران نقش موثرتری ایفا کنند.

در سال‌های گذشته بخش خصوصی ایران به دلیل عدم شناخت کافی از بازارهای هدف، دچار مشکلات عدیده‌ای شده به طوری که برخی شرکت‌ها توانستند باب صادرات به کشورهای منطقه داشته باشند اما برخی با مشکلاتی مانند انتقال ارز به داخل مواجه شدند. برای نمونه تجار ایرانی در همکاری با بخش خصوصی ازبکستان و حتی کشور چین و... نتواستند پول صادرات محصولات خود را به داخل بازگردانند. در واقع بی‌توجهی رایزنان به حل مشکلات صادرکنندگان و رویکرد تشریفاتی این نهادها، منجر به از دست رفتن بسیاری از فرصت‌های ارزشمند تجاری شده است.

* مشکلات ساختاری رایزنان بازرگانی

بخش خصوصی ایران بارها از عملکرد رایزنان بازرگانی در کشورهای مهم منطقه، از جمله قطر انتقاد کرده ‌است. حتی در شرایطی که قطر میزبان جام‌جهانی فوتبال بود و شرکت‌های ایرانی می‌توانستند کالای مصرفی زیادی به این کشور صادر کنند اما این اتفاق نیفتاد و سهم ایران در آن بازار بسیار کم بود. 

پیش‌تر در زمان ساخت ورزشگاه‌ها و مجموعه‌های تفریحی و اقامتی قطر نیز بسیاری از پیمانکاران ایرانی نسبت به ضعف عملکرد دستگاه دیپلماسی برای فراهم کردن بستر ورود شرکت‌های ایرانی به این کشور انتقاد کرده بودند.

در چند وقت اخیر نیز بسیاری از صادرکنندگان گزارش داده‌اند رایزنان ایرانی در کشورهای منطقه نتوانسته‌اند مشکلات گمرکی و تعرفه‌ای را بموقع حل کنند و با تغییرات سریع مقررات در قطر همگام شوند. علاوه بر این، رایزنان به ‌جای تمرکز بر ارتباط موثر با تجار و شناسایی نیازهای بازار، بیشتر به برگزاری جلسات تشریفاتی و ارائه گزارش‌های رسمی اکتفا کرده‌اند. در نتیجه شرکت‌های ایرانی با موانع متعددی در زمینه ورود به بازارهای منطقه مواجه شده‌اند و در رقابت با شرکت‌های ترکیه‌ای و هندی شکست خورده‌اند.

بخشی از ناتوانی ایران در توسعه تجارت به انتصاب افراد غیرمتخصص در پست‌های رایزنی بازمی‌گردد. بسیاری از رایزنان بازرگانی در کشورهای هدف، فاقد تجربه کافی در تجارت بین‌الملل و آشنایی با نیازهای بازارهای محلی هستند. در واقع ناتوانی رایزنان در برقراری ارتباط با شبکه‌های تجاری و نهادهای اقتصادی محلی، به کاهش حضور ایران در این بازارها منجر شد. 

* پیامدهای اقتصادی ضعف عملکرد رایزنان

عضو هیات‌مدیره اتاق بازرگانی مشترک ایران و قطر گفت: پیامدهای ناکارآمدی رایزنان بازرگانی فراتر از کاهش فرصت‌های تجاری است. محدودیت صادرات به کشورهای منطقه، موجب کاهش منابع ارزی و افزایش وابستگی ایران به بازارهای محدود شده است. علاوه بر این، ناتوانی در تثبیت جایگاه ایران در بازارهای منطقه، رقابت‌پذیری اقتصاد کشور را تضعیف کرده است.

سیدمحمد میرانی افزود: برخی کشورهای حوزه خلیج‌فارس از ثروتمندترین کشورهای جهان هستند و ظرفیت بالایی برای واردات کالاها و خدمات مختلف دارند و با این حال، عملکرد ضعیف رایزنان ایران در شناسایی فرصت‌های جدید و عدم پیگیری مشکلات تجار باعث شده بخش عمده‌ای از بازار این کشورها در اختیار رقبای منطقه‌ای قرار گیرد. از دست رفتن فرصت‌های صادرات از مهم‌ترین چالش‌های ایران برای افزایش درآمدهای صادراتی است.

* آمار صادرات و تحلیل وضعیت

سال 1402 رشد صادرات غیرنفتی ایران تنها 2.5 درصد بود، در حالی که کشورهایی نظیر ترکیه و امارات به ترتیب با 12 و 10 درصد رشد، موفق به تقویت موقعیت تجاری خود در منطقه شدند. بررسی‌ها نشان می‌دهد یکی از مهم‌ترین فرصت‌های از دست رفته ایران در سال‌های اخیر، بازار حوزه خلیج‌فارس همچون قطر است. قطر به‌ دلیل میزبانی جام‌جهانی 2022، میلیاردها دلار در زیرساخت‌های خود سرمایه‌گذاری کرد و تقاضای زیادی برای کالاها و خدمات مختلف داشت اما ایران نتوانست به ‌طور موثر از این فرصت بهره‌برداری کند. حتی سهم کالاهای ایرانی در بازار قطر طی ۲ سال اخیر 5 درصد کاهش یافته است. در حالی که کشورهای رقیب مانند ترکیه و هند به‌سرعت جایگاه خود را تقویت کرده‌اند.

با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران انتظار می‌رفت صادرات ایران به این کشور حوزه خلیج‌فارس و حتی کشورهای شمال آفریقا به‌ طور قابل ‌توجهی افزایش یابد. کالاهای ساختمانی، مواد غذایی و محصولات پتروشیمی از جمله محصولاتی هستند که ایران می‌توانست سهم بیشتری در بازار کشورهای منطقه داشته باشد اما ضعف در هماهنگی و پیگیری‌های تجاری، این فرصت‌ها را در اختیار رقبای منطقه‌ای قرار داد. 

به ‌طور قطع بخشی از تجارت در دنیا حول محور کریدورها می‌چرخد. از آنجا که در منطقه خلیج‌فارس تجارت به صورت دریایی انجام می‌شود، عملا ایران کمبودی از نظر زیرساختی ندارد و تنها مشکل به بازارسازی بازمی‌گردد.

علی‌اکبر سیبویه، سفیر پیشین ایران در عمان معتقد است «بازار کشوری مانند عمان برای شرکت‌های ایرانی اهمیت بالایی دارد، چرا که بازار این کشور می‌تواند دروازه‌ای برای صادرات به کشورهای شمال آفریقا و حتی عربستان سعودی باشد. به عبارت دیگر، وقتی محصولات ایرانی در کشور عمان مورد استفاده قرار می‌گیرد، نظر گردشگران کشورهای عرب منطقه جلب می‌شود. به همین دلیل ظرفیتی برای صادرات کالاهای ایرانی به سایر کشورهای منطقه وجود دارد».

با این حال تاکنون سهم صادرات ایران به کشورهای منطقه بسیار کم بوده است. در واقع جز امارات متحده عربی که بخشی از کالاهای ایرانی از این کشور به صورت صادرات مجدد به کشورهای دیگر منتقل می‌شود، سایر کشورهای همسایه نقش چندانی در خرید کالاهای ایرانی ندارند. بنابراین در صورتی که ایران قصد دارد در آینده سهم صادرات خود به کشورهای همسایه را افزایش دهد، ابتدا باید روی تقویت رایزنان اقتصادی خود تمرکز کند. در سال‌های گذشته درباره رایزنان اقتصادی بین وزارت امور خارجه و وزارت صنعت، معدن و تجارت هماهنگی چندانی وجود نداشت. به همین دلیل در این زمینه باید تعامل بیشتری شکل بگیرد.