محمدرضا بابایی: در جغرافیای پرالتهاب خاورمیانه، هر گروه مسلحی که اعلام وجود کند، سایه‌ای از گذشته را با خود حمل می‌کند. تحریر‌الشام، گروهکی که روزگاری با عناوینی چون جبهه‌النصره شناخته می‌شد، امروز در پی بازتعریف جایگاه خود در عرصه منطقه‌ای است. با یک تغییر استراتژیک و تاکتیک‌های حساب‌شده، این گروه تلاش می‌کند تصویری متفاوت از خود به نمایش بگذارد. دیگر نه از خشونت عیان گذشته خبری است و نه از شعارهای جهانی افراط‌گرایانه. آیا این تغییر یک استحاله واقعی است، یا تنها نقابی است که انگیزه‌های پنهان را پوشانده است؟ پاسخ به این پرسش نیازمند درکی عمیق از تحولات اخیر و اهداف این گروه در آینده است.

* واقعیت‌های پنهان پشت نقاب تغییر

1- گذشته‌ای پرتنش؛ اکنون متفاوت؟

تحریرالشام را نمی‌توان بدون بازگشت به ریشه‌های آن تحلیل کرد. این گروه، میراث‌دار جریان‌های افراط‌گرایی مانند جبهه‌النصره و داعش است. با وجود این، اکنون می‌بینیم که ادبیات آن به طرز قابل‌توجهی تغییر کرده است. دیگر اثری از خشونت آشکار و تهدیدهای فراگیر به چشم نمی‌خورد، بلکه با وعده‌هایی مانند حفظ امنیت سفارتخانه‌ها و اماکن مقدس، در حال جلب توجه منطقه‌ای و بین‌المللی است. این رفتار، چه از سر مصلحت باشد و چه از روی استراتژی، در ظاهر به معنای کاهش تهدید مستقیم علیه غیرنظامیان و اقلیت‌های مذهبی است.

2- چرا مردم از این گروه استقبال می‌کنند؟

در مناطق جنگ‌زده سوریه، خستگی از سال‌ها خشونت و ناامیدی از دولت مرکزی باعث شده است مردم به دنبال هرگونه آرامش موقت باشند. تحریرالشام با تظاهر به اعتدال و وعده‌هایی برای تأمین امنیت، توانسته است برخی از این احساسات را به سمت خود جلب کند. این استقبال، نه از سر علاقه، بلکه از دلایل روانی و نیازهای فوری مردم برای زندگی بدون جنگ نشأت می‌گیرد. در عین حال، نمی‌توان انکار کرد که این محبوبیت نسبی، یک سکوی قدرت برای این گروه ساخته است.

3- شباهت‌ها و تفاوت‌ها با طالبان

تشبیه تحریرالشام به طالبان قابل تأمل است. طالبان نیز در دوران اخیر، پس از سال‌ها درگیری، چهره‌ای متفاوت از خود به نمایش گذاشته است اما آیا این شباهت در ظاهر، به معنای شباهت در اهداف و نیات است؟ اگر طالبان اهدافی داخلی را دنبال می‌کند، تحریرالشام در سایه ترکیه و با نقشه‌هایی برای آینده‌ای فراملی، نقش‌آفرینی می‌کند. این گروه، به جای ایجاد یک حکومت مستقل، بیشتر به عنوان ابزاری برای نفوذ منطقه‌ای و تغییر معادلات قدرت در سوریه فعالیت دارد.

4- تهدیدی که ممکن است دوباره بیدار شود

در حال حاضر، تحریرالشام تهدید مستقیمی علیه امنیت مرزهای ایران یا اقلیت‌های مذهبی به نظر نمی‌رسد اما تاریخ نشان داده است چنین گروه‌هایی به سرعت می‌توانند استراتژی خود را تغییر دهند. کافی است شرایط منطقه‌ای دگرگون شود تا همین گروه که اکنون وعده آرامش می‌دهد به یکی از بازیگران خطرناک تبدیل شود. برای مثال، اگر این گروه تصمیم به احیای ایدئولوژی‌های افراطی گذشته بگیرد، پیامدهای آن می‌تواند فاجعه‌بار باشد.

* آینده‌ای که باید برای آن آماده بود

تحریرالشام امروز نقابی از اعتدال به چهره ‌زده است اما گذشته آن و اهداف نهفته در پس نقابش، هشداری است برای تمام بازیگران منطقه‌ای. این گروه، اگر چه در ظاهر در حال تعدیل مواضع خود است اما همچنان بخشی از جریان‌های افراطی ریشه‌دار منطقه محسوب می‌شود. تعامل محتاطانه با آن و نظارت دقیق بر تحولاتش، تنها راه برای جلوگیری از پیامدهای ناخواسته است. در نهایت، این تغییر رفتارها، بیش از آنکه دلیلی برای خوش‌بینی باشد، نشان‌دهنده هوشمندی یک بازیگر در استفاده از فرصت‌های سیاسی است. آینده تحریرالشام، به همان اندازه که می‌تواند حامل آرامش موقت باشد، می‌تواند تهدیدی امنیتی برای منطقه باشد. این واقعیت، مسؤولیت سنگینی را بر دوش تصمیم‌گیران منطقه‌ای و جهانی می‌گذارد تا پیش از وقوع بحران، مسیرهای پیشگیری را جدی بگیرند، چرا که تاریخ نه‌تنها بازگوکننده گذشته، بلکه چراغی برای مشاهده آینده است!