میلاد جلیل‌زاده، خبرنگار: مردم ایران و البته مردم کل جهان حاج‌قاسم سلیمانی را خیلی دیر شناختند. او سال‌ها بی‌آنکه در رسانه‌ها حضور داشته باشد، مشغول فعالیت بود اما از جایی به ‌بعد پرده‌ها برافتاد و نام این مرد در افق درخشید. دهه ۹۰ شمسی بود که سردار حاج‌قاسم سلیمانی به رسانه‌ها معرفی شد و خیلی سریع به اوج محبوبیت رسید. بازمانده‌ای از نسل سلحشوران جنگ 8 ‌ساله که طی تمام این سال‌ها سلاح را بر زمین نگذاشته بود تا امنیت ایران را از 6 جهت و 4 گوشه حفظ کند و حالا برای همه تبدیل می‌شد به نمادی از غرور ملی، تلاش خستگی‌ناپذیر، دلسوزی و عدالت‌خواهی فراملی برای مظلومان و القصه! تمام آن چیزهایی که در شمایل تیپیکال فرماندهان تاریخی ایران وجود داشت؛ یک سردار عارف. 

خوشبختانه سینمای ایران تا به حال هنوز شهامت این را به خرج نداده که سراغ بازنمایی این چهره برود و جز چند ثانیه گذرا در سکانسی بازسازی شده از فیلم «موقعیت مهدی» (و سریال عاشورا)، کسی حتی او را از دور هم نشان نداده است. عبارت خوشبختانه را از این جهت می‌شود در این‌ باره به کار برد که قدم نهادن بی‌حساب و کتاب در وادی‌های اینچنینی می‌تواند به نتایج ضعیف و مأیوس‌کننده‌ای منجر شود و خوب است که هنوز خیلی‌ها در سینما از بزرگی نام این مرد حساب می‌برند و بی‌حساب وارد میدان بازنمایی نمی‌شوند تا آنچه در ساخت بعضی تندیس‌های سردار سلیمانی اتفاق افتاد، در این‌باره هم رخ دهد. البته مستندهای خوبی ساخته شده و کارهای گرافیکی قابل توجهی هم انجام شده است و شاید بین تمام حوزه‌های فرهنگی، هیچ‌کدام به اندازه حوزه کتاب در رابطه با حاج‌قاسم سلیمانی فعالیت نکرده باشند.

بسیاری از این کتاب‌ها به شرح زندگی حاج‌قاسم از رهگذر بیان خاطرات زندگی‌اش پرداخته‌اند. بخشی از این خاطرات را خود او مکتوب کرده و بخشی دیگر توسط اطرافیان بیان شده‌ است. بخش دیگری از کتاب‌ها هستند که به تبیین مرام و مسلک یا آنچه «مکتب سلیمانی» نامیده می‌شود پرداخته‌اند. چند نمونه دیگر را هم می‌توان سراغ گرفت که آثار هنری‌تری به حساب می‌آیند و از روایات صرفا تاریخی و تحلیلی فاصله گرفته‌اند. مثلا مجموعه نمایشنامه‌هایی که با موضوع حاج‌قاسم تحریر شده‌اند، یا اشعار روایی درباره او. 

کتاب‌هایی هم هست که به بررسی نقش استراتژیک سردار سلیمانی در منطقه و جهان و شیوه‌های سیاست‌ورزی، روابط عمومی و نوع فعالیت امنیتی و نظامی او پرداخته‌اند. تلخ است اگر بدانیم این قبیل کتاب‌ها عمدتا ایرانی نیستند و به زبان فارسی نگارش نشده‌اند. یعنی یک بررسی علمی روشمند درباره سبک فعالیت این فرمانده در میدان، داخل فضای فارسی‌زبان انجام نشده است تا این تجربه‌ها از چشم‌انداز خود ما ثبت و ضبط شود. یک مورد هم که به زبان فارسی داریم، مربوط به بالای 40 سال پیش است، نه فعالیت‌های اخیر شهید سلیمانی. 

از آنجا که کتاب‌های نگارش شده درباره حاج‌قاسم سلیمانی تعداد بسیار بالایی دارد و حتی معرفی مختصری از هرکدام‌شان در مجموع حجم بالایی مطلب می‌شود، در ادامه با دسته‌بندی موضوعی این کتاب‌ها صرفا به نام‌شان اشاره می‌شود. 

در اینجا بد نیست به این هم اشاره کنیم که سلیمانی عزیز خودش بسیار مطالعه  و خواندن بعضی کتاب‌ها را هم به دیگران توصیه می‌کرد. او بعد از خواندن کتاب «من زنده‌ام» ۲ بار به معصومه آباد که راوی این اتفاقات بود نامه نوشت. بعد از خواندن کتاب «رادیو» نامه پرمهری به سردار محمدرضا حسنی‌سعدی که راوی کتاب بود نوشت و استقامت او در دوران اسارت را ستود. بعد از خواندن کتاب «۲۳ نفر» گفت به کرمانی بودنش افتخار می‌کند و حتی پیگیر ساخت فیلمی بر اساس این روایت شد. کتاب «سربلند» را برای دخترش امضا کرد و در متن آن توصیه داشت شبیه شهید حججی شود. در توئیتر به ۲ زبان فارسی و عربی همه را به خواندن کتاب «الغارات» که قدیمی‌ترین کتاب شیعه است توصیه کرده بود و حتی در صفحه اینستاگرامش یک بار عکسی از او در فروردین ۹۵ هنگام سفر منتشر شد که در حال مطالعه یک کتاب و یادداشت‌نویسی همزمان بود؛ کتابی از گابریل گارسیا مارکز، نویسنده اسپانیایی‌زبان اهل کلمبیا.

* خاطرات و خطرات

معروف‌ترین کتاب درباره زندگی شخصی حاج‌قاسم به قلم خود او نگارش شده و روایت آن از دوران کودکی‌اش تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷ امتداد دارد. این کتاب با عنوان «از چیزی نمی‌ترسیدم» نخستین اثر چاپ شده توسط انتشارات مکتب حاج‌قاسم است. در کتاب دیگری به نام «حاج‌قاسمی که من می‌شناختم» حجت‌الاسلام علی شیرازی خاطرات یک رفاقت ۴۰ ساله را با سردار سلیمانی بازگو کرده و سعید علامیان نگارش و تنظیم آن را بر عهده داشته است. کتاب دیگری به نام «بچه‌های حاج‌قاسم» به شرح خاطرات جانباز دفاع‌مقدس، سرتیپ دوم پاسدار حسین معروفی اختصاص دارد و چنانکه از نامش پیداست، به دلیل اینکه راوی کتاب همرزم سردار سلیمانی بوده، مشتمل بر خاطراتی از دوران جنگ 8 ‌ساله در کنار شهید سلیمانی است. 

علی اکبری‌مزدآبادی هم در کتاب «ذوالفقار» برش‌هایی از خاطرات شفاهی درباره حاج‌قاسم را جمع‌آوری کرده و در کتاب دیگری به نام «متولد مارس» جستارهایی در خاطرات دوستان و همرزمان او داشته است. کتاب‌های دیگری مثل «معمار حرم» با تدوین بهنام باقری، «میدان‌های سخت» با تدوین محمدحسن روزی‌طلب و پروین نوری‌پور، «سرباز قاسم سلیمانی» نوشته مصطفی رحیمی و «نامزد گلوله‌ها» از مرتضی سرهنگی که مخصوص گروه سنی جوانان است، با جمع‌آوری خاطرات افراد مختلف درباره سردار سلیمانی نگارش شده‌اند. کتاب «عزیز زیبای من» نوشته زینب مولایی هم روایت مستندی از ۷۲ ساعت پایانی زندگی شهید حاج‌قاسم سلیمانی است. روایت‌های این کتاب برگرفته از خاطرات اعضای خانواده، دوستان و همرزمان قدیمی اوست.

در «شاید پیش از اذان صبح» نوشته احمد یوسف‌زاده هم خاطرات دست اول و کمتر گفته‌شده‌ای از مقاطع زمانی مختلف زندگی شهید سلیمانی نگارش شده که اغلب برگرفته از ارتباط و گفت‌وگوهای شخصی نویسنده با شهید سلیمانی است. کتاب «یک قاسم دو کربلا» بر اساس نوارهای مرکز اسناد دفاع‌مقدس درباره فراز و نشیب‌های پیش روی حاج‌قاسم سلیمانی در ۲ عملیات کربلای ۴ و ۵ به قلم مجید سانکهن تألیف شده است.

* مکتب سلیمانی

در میان کتاب‌هایی که به مکتب حاج‌قاسم و تبیین دیدگاه‌های او پرداخته‌اند، «سرباز مکتب» به قلم سیدحسن‌رضا نقوی یکی از نمونه‌های قابل توجه است. نویسنده پاکستانی کتاب، برای کسب شناخت نسبت به سردار سلیمانی، پژوهشی را آغاز کرده و ضمن جمع‌آوری مستندات، با شخصیت‌های مرتبط با او و جبهه مقاومت به گفت‌وگو نشسته است. هرچند موضوع کتاب، بررسی سرگذشت حاج‌قاسم سلیمانی است ولی دغدغه‌های نویسنده مسلمان و غیرایرانی کتاب، ناگزیر او را به سمت کنکاش پیرامون جبهه مقاومت کشانده و شرحی از سابقه و فراز و فرودهای گروه‌های مقاومت و فرماندهان آن را به نگارش درآورده است.

یکی دیگر از کتاب‌هایی که در این زمینه نگارش شده، «برادر قاسم» است؛ جستاری در اندیشه‌های راهبردی حاج‌قاسم سلیمانی در حوزه ولایت، انقلاب، دفاع‌مقدس، شهادت، مدافعان ‌حرم، فرهنگ و هنر. نکته خاص کتاب این است که نویسنده درباره هر اندیشه سردار حاج‌قاسم سلیمانی که صحبت کرده، سند آن مطلب را در پاورقی کتاب آورده است.

به عنوان یکی از مهم‌ترین کتاب‌های دیگری که به تبیین مکتب حاج‌قاسم پرداخته، می‌توان «معنویت اجتماعی در مکتب سلیمانی» از پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی را نام برد. «مکتب سلیمانی» از انتشارات آستان قدس رضوی(ع) نیز یک نمونه دیگر است.

* فرمانده استراتژیک

در فضای فارسی‌زبان تلاش چندانی برای تبیین استراتژی‌های حاج‌قاسم و روش نبرد و سیاست‌ورزی او نشده است و تنها در یک مورد به بررسی عملکرد او در سال‌های دور دهه 60 اشاره می‌شود. مجموعه کتاب «روزی روزگاری قاسم سلیمانی» از عباس میرزایی عنوان مجموعه‌ای از کتاب‌هاست که نشان می‌دهد شهید سلیمانی نیرو‌های تحت امرش را چگونه در میدان جنگ و در سخت‌ترین شرایط هدایت می‌کرد. کتاب اول با عنوان «هجوم به تهاجم» خاطرات بهمن ۱۳۶۰ تا اردیبهشت ۱۳۶۱ را از زبان فرمانده وقت لشکر ۴۱ ثارالله روایت می‌کند. کتاب دوم با عنوان «نبرد سید جابر» روایتگر خاطرات او از اردیبهشت تا تیر ۱۳۶۱ است.

اما در فضای غیرفارسی‌زبان کتاب‌های متددی را می‌توان با این موضوع یافت که ممکن است دید مثبتی به شهید سلیمانی و نقش ایران در منطقه را القا نکنند. «فرمانده سایه: سلیمانی، آمریکا و جاه‌طلبی‌های جهانی ایران» به قلم آرش عزیزی یکی از این کتاب‌هاست. «قاسم سلیمانی: مردی که زیاد می‌دانست» که چند نویسنده مختلف دارد هم شامل مجموعه‌ای از مقالات و تحلیل‌ها درباره زندگی و فعالیت‌های شهید سلیمانی است، همچنین «سلیمانی: ظهور مغز متفکر نظامی ایران». در فضای عربی‌زبان هم کتاب‌هایی مثل «قاسم سلیمانی: الرجل الذی غیرمجرى التاریخ (مردی که مسیر تاریخ را تغییر داد)» به قلم جمعی از نویسندگان، به بررسی تأثیرات سردار سلیمانی بر تاریخ معاصر خاورمیانه پرداخته و کتاب «سلیمانی: القائد الذی لا یُنسى» به معنای «سلیمانی: رهبر فراموش‌نشدنی» که آن هم به همت گروهی از نویسندگان تحریر شده، به تحلیل شخصیت و نقش سلیمانی در جنگ‌ها و بحران‌های منطقه‌ای می‌پردازد.

* هنر و میدان

«من قاسم سلیمانی‌ام» نوشته مرتضی شاه‌کرم که انتشارات سوره مهر آن را منتشر کرده است، مجموعه 5 نمایشنامه با هدف آشنایی بهتر مخاطب با جهان‌بینی و ایدئولوژی سردار شهید حاج‌قاسم سلیمانی و تامین گروه‌های نمایشی جوان در حوزه متن نمایشی است. این کتاب شامل 5 نمایشنامه «مهندس مین»، «کاخ ریاست‌جمهوری»، «سرباز سردار»، «مفقود دوم» و نمایش کوتاه «من قاسم سلیمانی‌ام» می‌شود.

در حوزه شعر هم  افشین علا منظومه‌ای بلند و حماسی برای گروه سنی کودک و نوجوان در رثای شهید حاج‌قاسم سلیمانی سروده که  تصویرگر آن محمدحسین صلواتیان بوده است. شاعر، در این منظومه بلند همچنین به حماسه‌های کهن ایرانیان، شکل‌گیری نهضت و انقلاب اسلامی ایران و سال‌های دفاع‌مقدس اشاره داشته و وضعیت سال‌های اخیر ایران و منطقه را ترسیم کرده است. 

کتاب شعر «کوچک‌مرد» سروده طیبه شامانی هم برش کوچی از زندگینامه حاج‌قاسم سلیمانی در دوران کودکی اوست که به زبان شعر، برای کودکان تألیف شده است. داستان مربوط به تصمیم‌ بزرگی است که حاج‌قاسم در کودکی خود می‌گیرد. او روزی در خانه روستایی‌شان متوجه ناراحتی پدر و دردسری که برای او پیش‌آمده می‌شود و سعی می‌کند راه‌حلی برای کمک به خانواده پیدا کند. تصویرگری‌های این کتاب که سعید شمس آنها را انجام داده، متناسب با گروه سنی دبستان انجام شده است.