کد خبر: 297940تاریخ: 1403/10/24 00:00
تأملی درباره خصوصیات نهج‌البلاغه به مناسبت ولادت امیرالمومنین(ع)
مهجوریت نهج‌البلاغه
«نهج‌البلاغه» مجموعه‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان امام علی(ع) است که نه تنها به عنوان یک منبع دینی و مذهبی، بلکه به عنوان یک منبع فکری و اجتماعی نیز شناخته می‌شود.
جایگاه و ظرفیت نهج‌البلاغه در احصای مسائل جدید و مبتلا به جامعه قابل توجه است و مورد تاکید علمای بزرگ شیعه و حتی باورمندان به مذاهب و ادیان دیگر نیز بوده است.
در مطلب پیش رو به مناسبت ولادت حضرت علی(ع) ضمن برشمردن ویژگی‌های خاص این کتاب گرانقدر جهان تشیع به دلایل مهجوریت آن در میان زندگی و زمانه دوران حاضر پرداخته‌ایم.
1- نهج‌البلاغه از فلسفه و اخلاق تا رهنمودهای مدیریتی
نهج‌البلاغه حاوی آموزه‌های عمیق فلسفی و اخلاقی است که می‌تواند در مواجهه با چالش‌های جدید اجتماعی و فرهنگی به ما کمک کند. اصولی مانند عدالت، صداقت، مسؤولیت‌پذیری و همبستگی اجتماعی در این متن به وضوح بیان شده است. همچنین امام علی(ع) در نهج‌البلاغه به مسائلی نظیر حکومت، عدالت اجتماعی، حقوق مردم و مسؤولیت‌های حاکمان پرداخته است. این رهنمودها می‌تواند به عنوان الگویی برای مدیریت و حکمرانی در دنیای امروز مورد استفاده قرار گیرد.
به طور کلی نهج‌البلاغه بر اهمیت انسان و جامعه تأکید دارد و به مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی پرداخته است. این توجه می‌تواند به ما کمک کند در مواجهه با مسائل معاصر مانند فقر، نابرابری و تبعیض، راهکارهایی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی پیدا کنیم. بسیاری از خطبه‌ها و نامه‌های امام علی(ع) نقدهایی به وضع موجود جامعه و رفتار مسؤولان و مردم دارد. این نقدها می‌تواند الهام‌بخش نخبگان و متفکران برای تحلیل و بررسی وضعیت فعلی جامعه باشد و ما را به تفکر درباره اصلاحات اجتماعی سوق دهد.
با توجه به رویکرد پویا و تطبیق‌پذیر فقه شیعه، نهج‌البلاغه می‌تواند در مواجهه با مسائل جدیدی مانند تغییرات فرهنگی و اجتماعی و چالش‌های جامعه‌شناختی راهکارهایی ارائه دهد. اصول کلی آن می‌تواند به ما کمک کند در این زمینه‌ها تصمیمات عاقلانه‌تری اتخاذ کنیم. نهج‌البلاغه به عنوان یک منبع غنی از آموزه‌های انسانی و الهی می‌تواند به ما در حل مسائل جدید کمک کند. با توجه به زمانه و شرایط خاص هر دوره، می‌توان آموزه‌های آن را به‌روز کرده و در راستای پاسخگویی به نیازهای جامعه امروز از آن بهره برد.
2- مواجهه علما و بزرگان شیعه با نهج‌البلاغه
نگاه علما و بزرگان شیعه به نهج‌البلاغه به عنوان یک اثر مهم و تأثیرگذار در تاریخ اسلام و فرهنگ شیعه، همواره تحسین‌آمیز بوده است.
امام خمینی(ره) به نهج‌البلاغه به عنوان یکی از منابع اصلی فکری و فرهنگی اسلام توجه ویژه‌ای داشتند. ایشان بر این باور بودند نهج‌البلاغه نه تنها یک کتاب ادبی و بلاغی است، بلکه حاوی معارف عمیق و آموزه‌های سیاسی، اجتماعی و اخلاقی است.
امام خمینی(ره) به اهمیت عدالت اجتماعی و اصول انسانی در نهج‌البلاغه اشاره می‌کردند و آن را به عنوان الگویی برای مبارزات سیاسی و اجتماعی مسلمانان معرفی می‌کردند.
بنیانگذار جمهوری اسلامی در وصیتنامه الهی سیاسی خود می‌فرمایند: «ما مفتخریم کتاب نهج‌البلاغه که بعد از قرآن، بزرگ‌ترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی‌بخش بشر است و دستورات معنوی و حکومتی آن بالاترین راه نجات است، از امام معصوم ما است». و در پیام دیگری آن را شفای دردهای فردی و اجتماعی دانسته و آن را اقیانوسی معرفی می‌کنند که هر دانشمندی در آن فرو رود، غرق می‌شود.
علامه طباطبایی، فیلسوف و مفسر بزرگ شیعه نیز به نهج‌البلاغه توجه خاصی داشت. ایشان در تفسیر المیزان به آیات قرآن کریم و تأثیرات نهج‌البلاغه در فهم معارف اسلامی اشاره کرده‌اند. علامه طباطبایی به بلاغت و فصاحت نهج‌البلاغه تأکید می‌کردند و آن را منبعی برای درک عمیق‌تر معارف اسلامی و الهی می‌دانستند.
علامه درباره نهج‌البلاغه می‌گوید: «آنچه برای دانشمندان چشمگیر است، ادب علمی است که انسان در زندگی صاحب نهج‌البلاغه مشاهده می‌کند، یعنی با آنکه در دل، دریای بیکرانی از علوم مختلف حضرت ختمی مرتب محمد بن عبدالله(ص) را داشته، هیچ‌گونه سخنی در هیچ زمینه به زبان نیاوردند و تنها در برابر پیامبر اسلام، گوش بودند که فقط می‌شنیدند و این برای یک فیلسوف، بزرگ‌ترین درس است که باید در هر زمینه ادب علمی خود را حفظ کند و اگر به یک ابتکار علمی دست یافت در برابر استاد اظهار وجود نکند و این خود بزرگ‌ترین روش اخلاق فلسفی است که در برابر یک کشف علمی خود را نبازد و این بزرگ‌ترین درسی است که از نهج‌البلاغه یک فیلسوف می‌تواند استفاده کند».
فیلسوف و عارف گرانمایه شیعه استاد حسن‌زاده آملی که در ادبیات فارسی و نیز تبحری ویژه دارد، این کتاب را شجره طیبه‌ای که برای زندگی انسان‌ها در تمام شئونات و برنامه‌ها راهنما و دلیلی قوی است می‌داند. از دیدگاه استاد حسن‌زاده آملی این کتاب، معجزه گفتاری است، چرا که سیره امام علی علیه‌السلام به 2 معجزه فعلی و قولی تقسیم می‌شود. معجزه فعلی مانند کندن در قلعه خیبر و معجزه قولی کتاب گرانقدر نهج‌البلاغه است.
به طور کلی بزرگان شیعه همگی بر ابعاد مختلف نهج‌البلاغه تأکید داشته‌اند؛ از جمله ابعاد اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و عرفانی. آنها معتقد بودند نهج‌البلاغه می‌تواند به عنوان راهنمایی برای زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان مورد استفاده قرار گیرد و در مواجهه با چالش‌های زمان حاضر بسیار مفید است. در مجموع، نگاه علما و بزرگان شیعه به نهج‌البلاغه به عنوان یک اثر جامع و چندبعدی، حاکی از ارزش بالای این اثر در فهم دین، اخلاق و سیاست است.
3- چرا نهج‌البلاغه مهجور است؟
به رغم توجه و اهتمام ویژه به نهج‌البلاغه بویژه پس از انقلاب اما هنوز هم این کتاب گرانسنگ مهجور واقع شده و در متن و بطن زندگی مردم حضور ندارد. مهجور ماندن نهج‌البلاغه میان برخی شیعیان و مسلمانان می‌تواند ناشی از چندین عامل باشد:
کمبود آگاهی و آموزش: بسیاری از مسلمانان ممکن است به طور کافی با محتوای نهج‌البلاغه آشنا نباشند. عدم آموزش مناسب در مدارس و مراکز دینی می‌تواند منجر به عدم شناخت عمیق از این کتاب ارزشمند شود.
فقدان تفسیر و تحلیل‌های کاربردی: در برخی موارد، تفسیرهای موجود از نهج‌البلاغه ممکن است به زبان پیچیده یا در قالب‌های غیرقابل دسترسی ارائه شود. نیاز به تفسیرهای ساده‌تر و کاربردی‌تر وجود دارد که بتواند آموزه‌های آن را به زندگی روزمره متصل کند.
توجه به موضوعات دیگر: در دنیای معاصر، توجه به مسائل جدید و چالش‌های روزمره ممکن است باعث شود برخی افراد کمتر به متون قدیمی و کلاسیک مانند نهج‌البلاغه توجه کنند. این امر می‌تواند به این دلیل باشد که آنها به دنبال راهکارهای سریع و عملی برای مشکلات فعلی خود هستند.
تعارضات سیاسی و اجتماعی: گاهی اوقات، برداشت‌های نادرست یا سیاسی از آموزه‌های نهج‌البلاغه باعث می‌شود برخی افراد از آن فاصله بگیرند. استفاده ابزاری از این متن برای اهداف خاص می‌تواند موجب بی‌اعتمادی به آن شود.
نیاز به بازنگری در روش‌های تبلیغ: روش‌های تبلیغ و ترویج آموزه‌های دینی باید متناسب با نیازها و چالش‌های کنونی جامعه باشد. استفاده از رسانه‌های نوین می‌تواند به افزایش توجه به نهج‌البلاغه کمک کند.
برای رفع این مشکل، نیاز است که آموزش‌های گسترده‌تری درباره نهج‌البلاغه در مدارس و دانشگاه‌ها ارائه شود. تفسیرها و تحلیل‌های کاربردی از نهج‌البلاغه منتشر شود که بتواند به صورت عملی در زندگی روزمره مورد استفاده قرار گیرد. گفت‌وگو و تبادل نظر درباره آموزه‌های نهج‌البلاغه در جامعه ایجاد شود تا افراد بیشتری به آن علاقه‌مند شوند.
در نهایت، توجه به نهج‌البلاغه می‌تواند به عنوان یک منبع غنی برای حل مسائل اجتماعی، اخلاقی و سیاسی مورد استفاده قرار گیرد و این امر نیازمند تلاش جمعی برای معرفی و ترویج آن است.
4- نهج‌البلاغه واجد چه ویژگی‌های منحصربه‌فردی است؟
نهج‌البلاغه دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که آن را به یکی از کتاب‌های بااهمیت و محل رجوع برای مسلمانان و دیگر پژوهشگران تبدیل کرده است. برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از:
غنای علمی و فلسفی: نهج‌البلاغه شامل مباحث عمیق فلسفی، اخلاقی و اجتماعی است. امام علی(ع) در این متن به مسائل بنیادین انسانی، عدالت، اخلاق و معنویت پرداخته است که می‌تواند راهگشای بسیاری از چالش‌های امروز باشد.
زبان فصیح و بلاغت: نهج‌البلاغه به خاطر زبان زیبا، فصیح و بلاغت خاص خود شناخته می‌شود. این ویژگی ادبی باعث می‌شود خوانندگان نه تنها از محتوای آن بهره‌مند شوند، بلکه از زیبایی‌های زبان عربی نیز لذت ببرند.
توجه به مسائل اجتماعی و سیاسی: امام علی(ع) در نهج‌البلاغه به مسائل اجتماعی و سیاسی زمان خود پرداخته و اصولی را برای حکومت‌داری، عدالت اجتماعی و مدیریت جامعه ارائه داده است. این آموزه‌ها می‌تواند در تحلیل و بررسی مسائل معاصر نیز کاربرد داشته باشد.
مدل اخلاقی: نهج‌البلاغه به عنوان یک منبع اخلاقی، آموزه‌هایی درباره رفتار صحیح، صداقت، انصاف و دیگر فضایل انسانی ارائه می‌دهد. این آموزه‌ها می‌تواند به افراد در جهت بهبود رفتارهای شخصی و اجتماعی کمک کند.
تبیین مفهوم عدالت: عدالت یکی از محورهای اصلی نهج‌البلاغه است. امام علی(ع) در سخنان خود به اهمیت عدالت در زندگی فردی و اجتماعی تأکید کرده و راهکارهایی برای تحقق آن ارائه می‌دهد.
نقد و بررسی مکاتب فکری: نهج‌البلاغه به نقد مکاتب فکری مختلف پرداخته و دیدگاه‌های امام علی(ع) را در برابر آنها مطرح می‌کند. این ویژگی می‌تواند به پژوهشگران کمک کند تا درک عمیق‌تری از تاریخ تفکر اسلامی پیدا کنند.
توجه به کرامت بشر: امام علی(ع) در نهج‌البلاغه به حقوق انسان‌ها و کرامت انسانی توجه ویژه‌ای دارد. این موضوع در دنیای امروز که حقوق بشر اهمیت زیادی دارد، بسیار قابل توجه است.
اهمیت تاریخی و فرهنگی: نهج‌البلاغه به عنوان یک منبع تاریخی، اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخ اسلام و شخصیت‌های آن زمان ارائه می‌دهد که می‌تواند برای پژوهشگران تاریخ اسلام مفید باشد.
تأثیرگذاری بر دیگر متون: نهج‌البلاغه تأثیر زیادی بر ادبیات اسلامی و اندیشه‌های بعدی داشته است. بسیاری از نویسندگان و شاعران اسلامی از آموزه‌های آن الهام گرفته‌اند.
به طور کلی، نهج‌البلاغه با ویژگی‌های منحصر به فرد خود می‌تواند به عنوان یک منبع ارزشمند برای فهم عمیق‌تر دین اسلام، اخلاق، سیاست و جامعه مورد استفاده قرار گیرد و نیاز به توجه و مطالعه بیشتر دارد.
5 - الگوی مواجهه با مسائل مختلف بر اساس نهج‌البلاغه ممکن است؟
می‌توانیم الگویی از مواجهه امام علی(ع) با مسائل مختلف بر اساس نهج‌البلاغه ارائه دهیم. این الگو می‌تواند شامل رویکردهای مختلف امام علی(ع) در زمینه‌های اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و فلسفی باشد.
امام علی(ع) در نهج‌البلاغه به اهمیت فضایل اخلاقی و رفتار نیک تأکید دارد. حضرت همواره بر صداقت، انصاف و احترام به حقوق دیگران تأکید کرده و خود نیز به عنوان الگویی از این فضایل عمل کرده است.
این رویکرد نشان می‌دهد اخلاق باید در تمام جنبه‌های زندگی فردی و اجتماعی مورد توجه قرار گیرد.
همچنین امام علی(ع) یکی از بزرگ‌ترین مدافعان عدالت اجتماعی است. او در خطبه‌ها و نامه‌های خود به اهمیت برقراری عدالت در جامعه اشاره کرده و اصولی را برای تحقق آن بیان می‌کند. این رویکرد می‌تواند الگویی برای مدیران و سیاستمداران امروز باشد که به دنبال برقراری عدالت در جامعه هستند.
نکته دیگر اینکه امام علی(ع) در مواجهه با بحران‌ها و چالش‌های سیاسی، رویکردی مبتنی بر حکمت و مشورت داشت.
او به مشورت با دیگران و شنیدن نظرات مختلف اهمیت می‌داد و سعی می‌کرد بهترین تصمیمات را اتخاذ کند.
در وادی علم و دانش باید گفت امام علی(ع) به علم و دانش بسیار اهمیت می‌دهد و همواره بر یادگیری و آموزش تأکید دارد. او در نهج‌البلاغه به ارزش علم و نقش آن در رشد فردی و اجتماعی اشاره کرده است.
این رویکرد می‌تواند الهام‌بخش جوامع امروز برای سرمایه‌گذاری در آموزش‌و‌پرورش باشد.
در حوزه فسادستیزی و مبارزه با فساد هم ذکر این نکته خالی از لطف نیست که امام علی(ع) در مواجهه با فساد و ناپاکی‌های اجتماعی، قاطعانه برخورد کرده و همواره بر لزوم پاکدامنی و شفافیت تأکید داشته است.
او به عنوان یک رهبر، مسؤولیت‌پذیری را در برابر مردم خود جدی می‌گرفت و با هرگونه فساد مبارزه می‌کرد.
در عین حال امام علی(ع) در شرایط مختلف بر اهمیت وحدت مسلمانان تأکید داشت و سعی می‌کرد اختلافات را مدیریت کند.
این رویکرد می‌تواند برای جوامع امروزی که با چالش‌های فرقه‌ای و قومی مواجهند، بسیار آموزنده باشد.
به طور کلی این الگوها نشان‌دهنده عمق تفکر امام علی(ع) و توانایی او در مواجهه با مسائل مختلف است.
6- بعد از قرآن کریم هیچ کتابی به اندازه نهج‌البلاغه راهگشا نیست
مصطفی دلشادتهرانی، پژوهشگر و استاد دانشگاه در تحلیل‌های خود درباره نهج‌البلاغه به ویژگی‌های متعددی اشاره کرده است.
دلشادتهرانی بر غنای محتوایی نهج‌البلاغه تأکید دارد و آن را منبعی غنی از معارف اسلامی، فلسفی و اخلاقی می‌داند. به اعتقاد وی، این کتاب شامل آموزه‌هایی است که می‌تواند به درک عمیق‌تری از دین و زندگی کمک کند.
وی به زیبایی‌های بلاغی و فصاحت زبان امام علی(ع) در نهج‌البلاغه اشاره می‌کند. او معتقد است این اثر به دلیل استفاده از زبان ادبی و بلاغی، قابلیت تأثیرگذاری بالایی دارد و می‌تواند مخاطبان را جذب کند.
دلشادتهرانی بر جنبه‌های عملی نهج‌البلاغه تأکید می‌کند و آن را به عنوان راهنمایی برای زندگی روزمره مسلمانان معرفی می‌کند. آموزه‌های اخلاقی و اجتماعی موجود در این کتاب می‌تواند به عنوان الگوهایی برای رفتار فردی و اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد.
وی به نقدهای اجتماعی و سیاسی امام علی(ع) در نهج‌البلاغه اشاره دارد و معتقد است این نقدها می‌تواند به تحلیل وضعیت‌های معاصر کمک کند. دلشادتهرانی بر این باور است بینش امام علی(ع) نسبت به مسائل زمان خود، همچنان در دنیای امروز کاربرد دارد.
دلشادتهرانی به توجه نهج‌البلاغه به ابعاد مختلف وجود انسان، از جمله بعد روحانی، اخلاقی و اجتماعی اشاره می‌کند. او معتقد است این کتاب به انسان‌ها کمک می‌کند تا درک بهتری از خود و جایگاه‌شان در جامعه داشته باشند. ایشان همچنین به تأکیدات امام علی(ع) بر عدالت اجتماعی و اخلاقیات در نهج‌البلاغه اشاره دارد و آن را یکی از ارکان اصلی جامعه اسلامی معرفی می‌کند.
در مجموع، مصطفی دلشادتهرانی با تأکید بر ویژگی‌های خاص نهج‌البلاغه، آن را به عنوان یک منبع ارزشمند برای فهم عمیق‌تر دین، اخلاق و سیاست معرفی می‌کند.
وی در این باب استفاده از نهج‌البلاغه در دنیای امروز می‌گوید: «اگر بخواهیم بگوییم نهج‌البلاغه امروز به چه درد ما می‌خورد، باید توجه داشته باشیم که مسائل امروز ما چیست و آیا نهج‌البلاغه نسبت به آن مسائل حرفی دارد یا خیر؟ مشکلات و مسائل بشر امروز را اگر لیست کنیم، آیا بزرگ‌ترین مشکل بشر امروز بی‌اخلاقی و آسیب‌های اخلاقی نیست؟ آیا مساله بشر امروز فقدان معنای زندگی نیست؟ آیا مشکل بشر امروز آسیب‌های تربیتی و جنگ و خونریزی و رفتارهای اجتماعی نادرست و... نیست؟
اگر مسائل را استخراج کنیم و آنها را به نهج‌البلاغه عرضه کنیم می‌بینیم برای هر یک از این مسائل حرف‌های راهگشا وجود دارد. لذا بعد از قرآن کریم هیچ کتابی به اندازه نهج‌البلاغه راهگشا نیست. منتهی نکته‌ای که وجود دارد این است که ما وقتی به سراغ نهج‌البلاغه می‌رویم و مساله‌ای به آن عرضه می‌کنیم، لازم است با روش مطالعه و تحقیق درست و علمی آن آشنا باشیم».
7- هنوز طاء‌طلب در ما پیدا نشده است
آیت‌الله سیدمحمدمهدی میرباقری، به عنوان یکی از علمای برجسته و مفسران قرآن و نهج‌البلاغه، درباره ویژگی‌های نهج‌البلاغه نظرات و تحلیل‌های عمیق و ارزشمندی ارائه داده است. در سخنرانی‌ها و نوشته‌های ایشان، به نکات زیر درباره نهج‌البلاغه اشاره شده است.
آیت‌الله میرباقری بر این نکته تأکید دارد که نهج‌البلاغه حاوی معارف عمیق اسلامی است. این کتاب شامل مباحث فلسفی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی است که هر یک به نوعی به زندگی انسان‌ها و جامعه مربوط می‌شود.
ویژگی دیگر نهج‌البلاغه، زبان بلاغی و ادبی آن است. آیت‌الله میرباقری به زیبایی‌های بیانی و ادبی خطبه‌ها و نامه‌های امام علی(ع) اشاره کرده و آن را به عنوان یک اثر ادبی فاخر معرفی می‌کند.
آیت‌الله میرباقری تأکید دارد که نهج‌البلاغه نه تنها یک متن نظری است، بلکه راهنمایی عملی برای زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان محسوب می‌شود. آموزه‌های امام علی(ع) در این کتاب، می‌تواند به عنوان الگوهایی برای رفتار و تصمیم‌گیری در زندگی روزمره مورد استفاده قرار گیرد.
ایشان همچنین به تأکید امام علی(ع) بر عدالت اجتماعی و اخلاقیات در نهج‌البلاغه اشاره کرده و آن را به عنوان یکی از ارکان اساسی جامعه اسلامی معرفی می‌کند.
آیت‌الله میرباقری معتقد است نهج‌البلاغه شامل نقدهای عمیق اجتماعی و سیاسی است که می‌تواند به تحلیل وضعیت‌های معاصر کمک کند. این نقدها نشان‌دهنده بصیرت امام علی(ع) نسبت به مسائل زمان خود و همچنین زمان‌های آینده است.
ایشان بر این نکته تأکید دارد که نهج‌البلاغه به ابعاد مختلف وجود انسان توجه دارد؛ از بعد روحانی و اخلاقی گرفته تا بعد اجتماعی و سیاسی.
آیت‌الله سیدمحمدمهدی میرباقری با تأکید بر ویژگی‌های خاص نهج‌البلاغه، آن را به عنوان یک منبع غنی برای فهم عمیق‌تر دین، اخلاق و سیاست معرفی می‌کند.
به طور کلی آیت‌الله میرباقری درباره نهج‌البلاغه معتقد است: «نباید در انسان طمع خام پیدا شود که خیال کند نهج‌البلاغه را یک دور می‌خوانیم به آخر علم امیرالمومنین می‌رسیم، اینطور نیست. آنچه در نهج‌البلاغه نازل شده یک قطره است و این قطره با دشواری‌هایی به دست می‌آید. نهج‌البلاغه شارحینی مثل علامه جعفری‌ها و بزرگ‌تر از ایشان دارد ولی تقریبا نهج‌البلاغه شرح نشده و به خطب توحیدی که می‌رسد، تقریبا در بسته مانده است. مرحوم حضرت آیت‌الله العظمی بهجت می‌گفتند کسی که راه معرفت را رفته بود، گفت هنوز طاء طلب در ما پیدا نشده است. پس نکته اول این است که در ما طمع خام ایجاد نشود که با خواندن نهج‌البلاغه، علوم حدیث، رجال، درایه، صرف و نحو و معانی و بیان به علوم ائمه می‌رسیم.
در احوالات مرحوم الهی قمشه‌ای رضوان‌الله تعالی علیه نقل شده که فرموده بود ما همه آرزوی‌مان این است که در بهشت میهمان وجود مقدس حضرت شویم و حضرت نهج‌البلاغه را تعلم کنند. حضرت آنجا تعلیم کنند و ما هم متعلم باشیم. پس یک نکته اینکه علوم ائمه صعب مستصعب است و دوم اینکه دارای مقاماتی است که بعضی مقامات آن در دنیا و قبل از ظهور به دست آمدنی نیست، در دوران ظهور هم به دست آمدنی نیست. متعلق به عوالم بعد است، بعضی هم در عوالم بعد و حتی در بهشت هم دست‌یافتنی نیست، آنچه دست‌یافتنی است دارای مقاماتی است».